العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی

معرفی کتاب (20)

العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی

محمدکاظم تقوی

آیت الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی(رحمت الله علیه) معروف به «صاحب عروه» در سال 1248 ق در روستای کسنویه یزد متولد شد و تحصیلات ابتدایی را از روستای خود آغازکرد و با کسب آمادگی وارد مدرسه «دو منار» یزد شد و پس از فراگیری ادبیات عرب و بخشی از دروس فقه و اصول و نیز تدریس ادبیات عرب، بر اتقان دانش خود افزود و ادامه تحصیل خود را در حوزه علمیه مشهد و سپس اصفهان پی گرفت. او به سال 1281 ق به نجف اشرف هجرت کرد و از محضر فقهای بزرگ آن دارالعلم از جمله میرزای شیرازی بهره برد. پس از هجرت میرزای بزرگ به سامرا، سید محمدکاظم تدریس در مقطع خارج فقه و اصول را در حوزه علمیه نجف آغاز کرد.

صاحب عروه تنها در عرصه تدریس و تربیت شاگردان برجسته موفق نبود، بلکه با نوشتن آثار پر ارزش در دانش فقه و اصول، در زمره فقهای اثرگذار قرار گرفت و آثار علمی او محل مراجعه و استفاده عموم فقها و مجتهدین گردید. اما در میان آثار علمی او کتاب «العروه الوثقی» از جایگاه ممتاز و برجسته ای برخوردار است. سیدیزدی درباره این کتاب چنین نوشته:

«هذه جمله مسائل مما تعم به البلوی و علیها الفتوی، جمعت شتاتها، و أحصیت متفرقاتها عسی أن ینفع بها إخواننا المؤمنون و تکون ذخراً لیوم لاینفع فیه مال و لابنون.»

اگر «شرایع الاسلام» علامه حلی اثر کمال یافته و مهذب و متقن در فقه فتوایی امامیه است و به «قرآن الفقه» شهرت یافته، «العروه الوثقی» سیدیزدی آغاز دوره جدیدی از نظر روش و منهج می باشد، که فروعات مختلف را در قالب فصل های جداگانه و به صورت «مسأله، مسأله» درآورده است که این عمل، نوآوری روشی در تدوین و تألیف کتابهای فقه فتوایی بوده است.

 این اثر فقهی از چنان اتقان و پختگی ای برخوردار بوده که محور تدریس و تألیف فقهای زیادی در درسها و کتابهای فقه استدلالی شده است. در بیش از یکصد سال گذشته بسیاری از درسهای خارج فقه با محوریت کتاب عروه سید یزدی برگزار می گردد و محور بسیاری از آثار فقه استدلالی است. این اثر به صورت خاص مورد تحشیه و تعلیقه دهها تن از فقهای بزرگ شده و همچنان فقها و مجتهدین صاحب فتوا، فتاوای خود را در حاشیه عروه ثبت می کنند و نوشتن «حاشیه عروه» خود به مثابه رساله علمی و فقهی در مدارج عالی فقاهت می باشد.

البته همه این اقبال در حالی است که این کتاب فقهی شامل همه ابواب از طهارت تا دیات نمی باشد و تنها 17 کتاب از 50 کتاب فقهی را در بردارد و در بخش عبادات، کتاب الحج آن ناتمام است و تا مبحث «کیفیت احرام» را در بردارد؟ اما اتقان علمی و توجه به فروعات مختلف و شخصیت علمی نویسنده آن، این جایگاه محوری را به این کتاب داده است. معروف ترین شرح استدلالی کتاب عروه سیدیزدی، کتاب «مستمسک العروه الوثقی» آیت الله سیدمحسن حکیم می باشد که در چهارده جلد نوشته شده است. چنانکه «مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی» در دوازده جلد به قلم آیت الله محمد تقی آملی از دیگر شروح معروف آن می باشد.

امام خمینی(س) در زمینه فقه فتوایی آثار متعدد و متنوعی به عربی و فارسی نوشته است، یکی از آثار مهم فقه فتوایی ایشان تعلیقه بر عروه الوثقی سیدیزدی می باشد، که پس از اتمام تعلیقه بر وسیله النجاه سیداصفهانی آن را نوشته است. ایشان در حالی که در نیمه نخست دهه سی، دو درس تحقیقی خارج اصول و خارج فقه ـ کتاب الطهاره ـ را داشت و علاوه بر تدریس، در تألیف و تصنیف کتابهای متعدد فقهی و اصولی نیز بسیار موفق بود، تعلیقه بر کتاب عروه الوثقی سیدیزدی را در همین سالها به انجام رساند.

حضرت امام پس از نوشتن آخرین نظر خود که در کتاب الوصیه و بر فصل: «فی الموصی» و مسأله 5 آن بوده، چنین مرقوم داشته است: «والحمدالله اوّلاً و آخراً و قدوقع الفراغ بحمدالله و منّه بید المفتاق روح الله الموسوی الخمینی فی صبیحه یوم الخمیس السابع من شهر جمادی الاُولی سنه 1375» از مقایسه این تاریخ با تاریخ اتمام نگارش تعلیقه بر وسیله النجاه سیداصفهانی چنین برداشت میشود که ظاهراً انقطاعی در این کار فقهی امام خمینی رخ نداده و ایشان از سال 1372 تا سال 1375قمری به مدت سه سال تعلیقه های خود بر عروه الوثقی سیدیزدی را به اتمام رسانده است. چنانکه پیشتر یکی از ویژگی های برجسته کتاب عروه الوثقی سیدیزدی را اشتمال آن بر فروع فراوان و بیان حکم فروض مختلف فقهی، ذکر نمودیم، از بررسی تعلیقه های حضرت ا مام بر این کتاب فقهی معروف معلوم میشود که ایشان در اغلب آن فروع نظر داشته و لذا حواشی و تعلیقات ایشان بر اغلب فروعات عروه دیده میشود؛ به گونه ای که تعداد تعلیقه های حضرت امام بر عروه 3176 تعلیقه می باشد.

تعلیقه های حضرت امام بر نظرات و فتاوای صاحب عروه، به صورت فتوایی مغایر و یا به صورت احتیاط می باشد، اما در بعضی از این حواشی و تعالیق، نوعی استدلال و بیان ادله نظراتشان نیز دیده میشود. مثلاً در فصل مربوط به شرائط وضوء و در حاشیه مسأله 28 که سید مینویسد: در وضو قصد رفع حدث یا استباحه واجب نمی باشد، همچنین قصد غایت و قصد موجب هم واجب نمی باشد و در ادامه فروعات آن را بیان می کند و در حاشیه آن نظرات خود را در شش سطر نوشته و اشاره به دلیلی از آیه شریفه قرآن دارد: «إذا قمتم إلی الصلوه فاغسلوا ...» و ظاهر آیه را این میداند که ارشاد به شرطیت است یا شرطیت به همراه آموزش چگونگی وضو که برای مانند این موارد امتثال و ثوابی نمی باشد، و امر غیری با اینکه اصل و اساسی ندارد، بر فرض که اساسی داشته باشد، امتثال ندارد، و اما وضو با این وصف که خود عبادت است، شرط برای نماز قرار داده شده و ملاک مقربیّت و عبادیت آن، محبوبیت آن [در پیشگاه حق تعالی و شارع اقدس] و امر نفسی است نه امر مقدمی متوهم.

ایشان در همین فصل، ذیل مسأله 31، حاشیه ای در هشت سطر نوشته و نکات و ظرائف ارزشمندی مربوط به جهات فقهی وضو را بیان کرده است.

حاشیه بیست سطری امام خمینی بر فرعی از فروعات مربوط به قبله در کتاب الصلوه منحصر به فرد و برجستگی خاصی دارد. ایشان به مانند صاحب عروة واجب در باب رو به قبله بودن در نماز را رو به خود کعبه معظمه می داند نه مسجد الحرام و یا حرم؛ ولی در دقتی می افزاید وقتی مصلی از فاصله دور رو به قبله و کعبه در حال نماز باشد، این رو به قبله ایستادن از فاصله های دور، عرفاً و حساً از رو به مسجد الحرام و حرم ایستادن جدا نمی باشد و شاید ساکنان عراق و ایران وقتی رو به قبله و کعبه می شوند، عرفاً به سوی کل حجاز رو می کنند و این بدین خاطر است که اشیاء هرچه در فاصله دورتر قرار گیرند، کوچکی آنها بیشتر محسوس است[و ناظر آن را کوچک تر می بیند] و علاوه بر این، اشیاء تنها در حالت زاویه قائمه به همان حالت خوددیده نمی شوند ولی زاویه حاده از خروج شعاع که منطبق بر مرئی است. یا دخول نور وارد برباصره، أحدّ ـ محدودتر ـ باشد، آن شیء دیده شده کوچک تر می باشد؛ و هرچه آن زاویه بازتر باشد، آن شی ء بزرگتر دیده میشود. و نیز چون چشم در وضعیتی قرار دارد که این وضعیت را در دوری و نزدیکی از اشیاء به وجود می آورد.

ایشان درباره عدم انحراف صف نمازگزاران می گوید: برای اینکه هر نمازگزاری به واسطه جاذبه و کروی بودن زمین پاهایش محاذی با مرکز زمین می باشد و حتی اگر صفی به اندازه نصف دائره زمین یا تمام آن فرض شود، همه آنها محاذی قبله خواهند بود، بدون اینکه لازم باشد انحنایی در صف به وجود آید، مگر همان انحنای قهری ای که به تبع کروی بودن زمین به وجود می آید.

حواشی و تعلیقات حضرت امام بر کتاب الزکات عروه هم زیاد و مفصّل است. شاید یکی از اسباب آن این باشد که چون ایشان مدتی به تدریس خارج فقه زکات اشتغال داشته، استحضارش به ادله و مباحث و قدرت بسط این مباحث، فعلیت بیشتری یافته است.

نمونه دیگر از تعلیقه های مفصل و متضمن اشاره به ادله، حاشیه بر شرط دوم از شرایط مضاربه است که در یازده سطر نوشته شده و با بعید نبودن تحقق اجماع که در متن عروه آمده، مخالفت کرده اند به اینکه: اجماع در این مسأله ثابت نشده، چرا که تعداد زیادی از قدماء اصحاب متعرض آن نشده اند و از «خلاف» و «غنیه» ظاهر میشود که مسأله اجماعی نمی باشد چرا که آنان متمسک به عدم دلیل در مسأله شدند و هیچ از اجماع در این مورد سخن نگفتند.

چنانکه علیرغم ناتمام بودن «کتاب الحج» عروه، حواشی نسبتاً مفصل حضرت امام بر احکام حج عروه قابل توجه است. ایشان در حاشیه مسأله سوم فصل مربوط به کیفیت احرام، درباره حقیقت احرام بر این نظر می باشد که: احرام از امور اعتباریه وضعیّه است و بعد از قصد، یکی از دو عمل حج یا عمره محقق میشود و معتبر میباشد و یا اینکه احرام با تلبیه و تروک احرام از احکام مترتبه آن بعد از تلبیه می باشد و تروک احرام عین یا جزء آن نمی باشد، همچنین تلبیه و پوشیدن دو قطعه  لباس احرام به نسبت تلبیه به احرام احتمالاً مانند نسبت تکبیره الاحرام به نماز است و بر این اساس از امور قصدیه است نه اینکه قصد احرام محقق عنوان آن باشد که امری غیرمعقول است. حضرت امام در پایان این تعلیقه متذکر می شود که آنچه ما ذکر کردیم مدلول نصوص است که نصوص بر همین معنا دلالت دارد و ظاهر فتوای محققین نیز همین است.

تعلیقه های امام خمینی بر عروه الوثقی برای نخستین بار در سال 1340 ش و پس از رحلت مرجع بزرگوار آیت الله بروجردی؛ در 345 صفحه به چاپ رسید، به این صورت که تنها کلمه و عبارت مورد تعلیقه به اختصار آمده، آنگاه نظرات و فتاوای حضرت امام به عنوان تعلیقه قرار داده شد. در آن مقطع انتشارات «وجدانی» و «دارالفکر» اولین ناشرین این کتاب بوده اند.

پس از آن در بعضی از نسخه های عروه که حواشی دیگر فقها و مراجع به صورت جمعی ذکر می شد، تعلیقه های حضرت امام نیز قرار می گرفت، ولی نام ایشان ذکر نمی شد و به جای آن علامت() می آمد، چرا که حکومت ظالم و سرکوب گر پهلوی مانع نوشتن نام امام در آثار علمی می شد.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1380 ش به مناسبت یکصدمین سال ولادت حضرت امام با اصلاح اشکالات موجود در چاپ های پیشین، اقدام به چاپ منقح این اثر در یک جلد و 1040 صفحه نمود تا اینکه برای چاپ این اثر ارزشمند در مجموعه «موسوعه الامام الخمینی» با إعمال دقتی بیشتر، جلدهای 24 و 25 به «العروه الوثقی مع تعلیقات الامام الخمینی قدس سره» اختصاص یافت و در سال 1392 ش رونمایی و منتشر شد.