امروز با امام: بیست وششم تیر

امروز با امام: بیست‌وششم تیر

ـ نامه به آقای حسین ساعتپور؛ اعلام وصول نامه (1343)

«بسمه تعالی‏

جناب آقای حسین ساعتپور- دام توفیقاته‏

مرقومه جنابعالی واصل و از مضمون آن اطلاع حاصل گردید.^[1] راجع به مطلبی که مرقوم داشته‏اید، حقیر دخالتی ندارم. از خدای متعال موفقیت آن جناب را در انجام فرایض مذهبی مسألت دارم. و السلام علیکم و رحمة اللَّه و برکاته.» (صحیفه امام، ج‏1، ص: 352)

ـ نامه به آقای ولی اللَّه رهنما؛ اجازه صرف سهم سادات (1346)

«بسمه تعالی‏

جناب عمدة الاخیار آقای حاج ولی اللَّه رهنما- ایّده اللَّه تعالی‏

از قراری که جناب سید الاعلام آقای آقا سید اسد اللَّه فیروزآبادی- دامت افاضاته- مرقوم داشته‏اند، جنابعالی وعده نموده‏اید در صورت اجازه این جانب مبلغ دو هزار (2000) تومان بابت سهم سادات عظام به ایشان بپردازید. در این صورت مجازید بپردازید و مورد قبول است. ان شاء اللَّه تعالی موفق باشید. روح اللَّه الموسوی الخمینی.» (صحیفه امام، ج‏2، ص: 145)

ـ سخنرانی در جمع فرمانداران درباره ویژگیهای سران حکومت اسلامی (1358)

«بسم اللَّه الرحمن الرحیم‏

از جمله تحولاتی که باید بشود و شما آقایان باید کوشش کنید، این است که به این کلمه «فرماندار» مغرور نشوید که شما فرماندارید. این کلمه فرماندار، مال وقتی است که فرمان باشد و فرمانبر باشد، و برادری نباشد و طبقه‏ای طاغوتی باشد، مردم دیگر فرمانبردار آنها، در صورتی که در اسلام مطرح نیست. آنهایی که سرتاسر کشور اسلامی را اداره می‏کردند، آن هم آن کشوری که از حجاز تا مصر، آفریقا، عراق، ایران و همه این ممالک اسلامی که می‏بینید، اروپا هم یک مقداری‏اش تحت فرمان بود، مع ذلک این طور نبود که معاملاتشان با رعیت، معامله فرمانفرما و فرمانبر باشد. خود رسول اکرم- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- وضعشان با مردم مثل یکی از سایرین بود، یکی از اشخاص بود. نه یک منزل فرمانفرمایی داشتند و نه در محافل که بودند یک امتیازی بود که مردم ببینند که این بالا نشستن است و پایین نشستن، این مسائل مطرح نبود. بعضی از این عربها که از خارج می‏آمدند و وارد مسجد می‏شدند، پیغمبر را با سایرین نشسته بودند، وضع جوری بود که نمی‏شناختند که خوب، کدام یکی پیغمبر است و کدام یکی اصحاب، می‏پرسیدند که کدام یکی‏تان هستی؟ برای اینکه وضع نشستن دَور بود و حتی حالا شما اینجا می‏بینید که یک پتو اینجا انداخته‏اند و یک اشخاصی هم این طوری نشسته‏اند، که اگر یکی از خارج بیاید یک امتیازی قائل می‏شود، نبود. حضرت امیر- سلام اللَّه علیه- همان روزی که بیعت با وی کردند- بیعت به خلافت رسول اللَّه- همان روز بیل و کلنگش را برداشت و رفت سراغ یک جایی که کار می‏کرد، خودش کار می‏کرد، دستش پینه داشت. وضع سردارها با این سردارهایی که حکومتهای بلاد بودند با مردم وضع، وضع فرمانفرمایی و فرمانبرداری نبوده است. وضع خدمت بوده است که فرمانفرماها خدمتگزار مردم بودند. این انفصالی که شما دیدید در زمان رژیم سابق و طاغوت که بین حکومتهای بلاد، استاندارهای بلاد با مردم یک جدایی بود که هر کدام دشمن دیگری بودند، مردم اینها را به صورت یک دشمن حساب می‏کردند و لو اینکه خدمتگزار هم بودند، لکن مردم نمی‏پذیرفتند، این برای این بود که وضع رژیم این طور بود.

رژیمهای سلطنتی و طاغوتی هر جا که هستند، وضع رژیم این طور اقتضا می‏کرد که با یک تشریفاتی و با یک هیاهویی مردم را از خودشان رم بدهند، بترسانند و لهذا مردم پشتیبان نبودند. در وقتی که من بچه بودم، در خمین یک حکومتی بود که این یکی از خوانین آن اطراف را گرفته بود و حبس کرده بود، بعد از همان خوانین چند نفری با تفنگ آمدند و حکومت را گرفتند و بردند و مردم هیچ عکس العملی نشان ندادند، بلکه خوشحالی هم می‏کردند! این مال حکومت، مال رضا شاه را حساب بکنید، و مال محمد رضا. شما اکثراً یادتان نیست، وقتی که متفقین- وقتی که امریکا و عرض کنم که انگلستان و روسیه و اینها- آمدند به ایران و ایران را گرفتند، همه چیز مردم در معرض خطر بود، در عین حال وقتی رضا شاه را از اینجا بردند بیرون، مردم شادی می‏کردند، کأنّه همه آن ناراحتیها به رفتن رضا شاه ترمیم شد. محمد رضا هم شما شاهدش بودید که وقتی که از اینجا رفت- من نبودم در ایران، لکن گفتند- ایران غرق شادی بود. این را دیگر شماها دیدید، چرا؟ برای اینکه جدا بودند اینها از ملت، فرماندار- به قول شما- از ملت جدا بود. وقتی که یک حکومتی، آن وقت هم این متعارف بود که وقتی حکومت معزول می‏شد، فرار می‏کرد فرماندار یک جایی. این کراراً این دیگر مسئله‏ای بود که آن وقتها کراراً اتفاق می‏افتاد، شاید در زمان اینها نشد، اما قبلًا این مسأله بود که فرماندار یک جایی، حکومت یک جایی، وقتی حکم عَزْلش می‏آمد، نمی‏توانست آنجا دیگر باشد فرار می‏کرد، شب فرار می‏کرد که مبادا مردم غارتش کنند؛ بریزند و چه بکنند، برای اینکه از مردم جدا بودند. آن وقتی که قدرت دستش بود، با مردم بدرفتاری می‏کرد، مردم از او جدا؛ او از مردم جدا. آن وقتی که معزول می‏شد باید فرار کند برود. اگر چنانچه این محمد رضا گوش کرده بود آن چیزی که به او تزریق می‏شد، گفته می‏شد که با مردم ملت باید آن کسی که خیال می‏کند که رأس است با ملت باید بسازد تا اینها پشتیبان او باشند؛ اگر ملت پشتیبانش بود، خوب، این قضایا پیش نمی‏آمد، کاری کرده بودند. و طاغوتها این کار را می‏کنند، و طاغوتها هم برای این، این کار را می‏کنند که خودشان از مردم می‏ترسند، خائن هستند، به مردم خیانت کرده‏اند، ظلم کرده‏اند، از مردم می‏ترسند. وقتی که بنا شد از مردم ترسیدند، باید یک قوایی تهیه کنند برای حفظ خودشان و با این قوا مردم را بترسانند. اینکه قوای انتظامی در زمان طاغوت و هر طاغوتی، قوای سرکوبی ملت است- الآن هم در جاهای دیگر همین جور است- حالا الحمد للَّه ایران دیگر این نیست و امیدوارم که نشود دیگر. اما الآن هم شما ملاحظه کنید، پایتان را از ایران بگذارید، هر جا بروید، قوای انتظامی برای سرکوبی مردم است- این برای این است که حکومت از مردم نیست، جداست. نه فقط جداست، حکومت را مردم مخالف مصالح خودشان می‏بینند؛ دشمن خودشان می‏بینند پشتیبانی که ندارند، دشمنی دارند. اگر یک دشمنی رو بیاورد، اینها هم با او همراهی می‏کنند.

این جدایی دولتها از ملتها منشأ همه گرفتاریهایی است که در یک کشوری تحقق پیدا می‏کند. اگر آن طوری که اسلام طرح دارد راجع به حکومت و راجع به ملت، حقوق ملت بر حکومت، حقوق حکومت بر ملت، اگر آن ملاحظه بشود و مردم به آن عمل بکنند، همه در رفاه هستند؛ نه مردم از حکومت می‏ترسند، برای اینکه حکومت ظالم نیست که از آن بترسند، همه پشتیبانش هستند؛ و نه حکومتْ فرمانفرمایی می‏خواهد بکند؛ حکومت هم خدمت می‏خواهد بکند. مسأله، مسئله خدمتگزاری دولت به ملت است؛ نه فرمانفرمایی دولت به ملت. همین فرمانفرمایی جدا می‏کند شما را از ملت، و ملت را از شما و منشأ مفاسد زیاد می‏شود. اگر جوری باشد که وقتی رئیس دولتی نخست وزیرش، رئیس جمهورش بیاید توی مردم، با مردم باشد؛ فواصل نباشد، آن طور فواصلی که در طاغوت هست. فرماندارها با مردم فواصل نداشته باشند که مردم پشت اتاقش بیایند بایستند و راهشان ندهند و چه. البته با عدالت راه باید بدهند، نه اینکه؛ هرج و مرج نباشد که هر کس آمد، بخواهد جلو بیفتد. یک موازینی که خود شما می‏دانید. اما مردم از کارهای شما احساس کنند که شما از خودشان هستید و می‏خواهید خدمت کنید بهشان، نمی‏خواهید فرمانفرمایی کنید و نمی‏خواهید مردم را تحت فشار قرار بدهید، و نمی‏خواهید ظلم بکنید، این حرفها نباشد، مثل سابق نباشد که اجاره می‏دادند یک استانی را، اجاره رسمی بود. چقدر بدهد تا اینکه این در این استان برود، و آن وقت [که‏] رفت باید چقدر بدهد و چقدر درآورد تا آن را ادا کند، و برای خودشان چقدر باشد؛ قضیه «تیول» بود! یک جایی را به یک نفری می‏دادند به اجاره، تیول می‏دادند، این باید برود مردم را آن قدر بدوشد که این مقداری را که باید به مثلًا آن نخست وزیر آن وقت، یا آن فرض کنید که- فرمانفرما و آن کسی که در رأس بود باید ادا کند، ادا کند. خوب، قهراً خودش هم که رفته برای این کار برای خودش هم ببندد بار خودش را! وقتی وضع این طور شد که از اول آن کسی که صدر اعظم بوده است- آن وقت، صدر اعظم آن وقت منشأ امور بود- صدر اعظم این حکومت، استانهایی را که می‏خواست بفرستد اجاره می‏داد به تیول او، این استان، استان کرمان است، کم‏درآمدتر است، کمتر! استان خراسان زیادتر درآمد دارد؛ استان آذربایجان زیادتر، روی درآمد آنجا و اینکه ثروتمندهای آنجا چقدر هستند؛ چقدر می‏شود از آنها این استفاده بکند! وقتی بنا شد سند اجاره‏بندی یک استانی دست یک حاکمی باشد و یک چیزی داده باشد برای این کار، خوب، بالاخره باید برود مردم را داغ کند و می‏کردند، مردم را داغ می‏کردند و از آنها چیزی می‏گرفتند، البته سابق همین بود؛ نه اینکه در زمان اینها؛ زمان اینها به فرم دیگری بود، این طور بود، ما یادمان است رژیم اینها را. در رژیمهای سابق غیر از این رژیم، آنها هم این طور بوده‏اند.

وضع رژیم سلطنتی اصلًا این است و از اول یک رژیم غلطی بوده. از اول یک رژیمی بوده است که بی‏منطق بوده است. حالا من یک کلمه‏اش را برای شما می‏گویم: ما فرض می‏کنیم که تمام ملت- فرض است، و الّا واقعیت که ندارد- تمام ملت جمع شده‏اند و یک کسی را برای خودشان مثلًا سلطان قرار داده‏اند. بسیار خوب، اختیار دارند مردم یک کسی را انتخاب کنند، انتخاب کردند. خوب، این ملتی که حالا هستند حق دارند، در حومه زندگی خودشان اختیار دارند که یک کسی را قرار بدهند. خوب، برای صد سال بعدی که این آقایان هیچ نیستند چه حقی دارند؟ شما چه حقی دارید که برای اولادتان و اولاد اولادتان که الآن نیستند سلطان انتخاب کنید؟ سلطنت، سلطنت میراثی بود. ما فرض می‏کنیم با انتخاب، دولت یک سلطنتی را امضا کردند؛ به چه حقی ملت می‏تواند برای نسلهای آتیه‏اش سرپرست قرار بدهد؟ خودشان اختیار دارند، باید خودش انتخاب کند، و لهذا سلطنت از اول غلط بوده.

جمهوری یک مطلب صحیحی است؛ برای اینکه هر مملکتی وقتی قرار دادند، خود این تا چهار سال، پنج سال است، بعد از چهار سال و پنج سال، باز ثانیاً باید قرار بدهند. دیگر برای نسلهای آتیه ارثی نیست، که یک کسی چنانچه پسرش هم هر چه باشد باید بشود! حالا که رضا خان شد، بعدش محمد رضا باشد، و بعد هم باز «رضا»،^[2] و بعد هم باز محمد رضا، و بعد هم رضا و همین طور ادامه پیدا کند! و لهذا اصلًا منطقی نیست سلطنت به این معنایش؛ به این معنا که یک سلطنت میراثی. اگر جمهوری میراثی باشد.

منطقی نیست، منطقی آن است که کار دست خود ملت باشد. ملت یک کسی را می‏آید انتخاب می‏کند، آن هم انتخاب آزاد می‏کند، و یک کسی را رئیس جمهور قرار می‏دهد، ملت اختیار دارد که یک کسی را برای خودش رئیس جمهور قرار بدهد، بعد که چهار سال گذشت، باز همین ملت است و همین بساط، باز یکی دیگر را قرار می‏دهند، یا اگر این آدم خوبی بود، همین را قرار می‏دهند. تکلیف صد سال بعد را من و تو نمی‏توانیم تعیین کنیم. ما حق داریم برای خودمان؛ مثل این است که ما یک نفر را فرض بفرمایید که وکیل کنیم از جانب آن آدمی که مرده! نیامده است، یا آن آدمهایی که رفته‏اند! به من چه ربط دارد؟ این اصلًا یک رژیم غیر منطقی بوده است. حالا هم هر جا باشد غیر منطقی است، و لو انگلستان باشد، انگلستان هم حالا سلطنتی است. البته آن سلطنتی که آنها می‏کنند سلطنت این طوری نیست که ماها می‏کنیم؛ لکن مع ذلک یک مسئله غیر منطقی است.

حالا شما که می‏خواهید در این انتخابات البته نظارت کنید، شما باید توجه کنید که این رژیم، رژیم انسانی- اسلامی است؛ رژیم طاغوتی نیست. یک کلمه نباید شماها مطلبی بگویید که تحمیل اسمش باشد؛ فضلًا اینکه یک عمل بکنید. مردم آزاد، همان طوری که در رفراندم بود، آزاد بودند مردم. مردم را باید آزاد بگذارید. بله، وسایلش را شماها فراهم می‏کنید، نظارت بر اینها که مبادا یکوقت خیانت بشود در این طور چیزها. مثل سابق نباشد که می‏بردند و هر چه می‏خواستند می‏ریختند تویش و می‏آوردند و عرضه می‏داشتند! نظارت باشد بر صندوقها به طوری که هیچ کس نتواند خیانت کند. صندوقها، دست امینها باشند، امین از ملت باشد که بعد صحبت نشود برای شما که فلان فرماندار مثلًا دخالت کرد در این امر.

در حکومت اسلامی وضع این است که شماها الآن در انتخابات بیش از حق نظارت و فراهم کردن وسائل به آن قدری که باید حکومتها فراهم کنند، بیشتر از این حق ندارید؛ که خدای ناخواسته یکوقتی نسبت بدهند به اینکه اینها برای خاطر طرفداری از یک نفر آدم- فرض کن یک کاری کردند- صندوق عوض شده، این را باید خیلی توجه به آن داشته باشید. هم آزادی ملت را- راه دادن ملت را در آنجایی که می‏خواهند رأی بدهند- و هم امانت در حفظ [آرا و صندوقها] که تحت مراقبت یک عده اشخاص امین از دولت و از ملت، اشخاص امین تحت نظرشان باشد که بعد صحبت نشود که خوب، این هم این رژیم و این هم این انتخابات و انتخابات اینجا هم مثل آنجا. این باید خیلی مورد توجه آقایان باشد که اصلًا یک تحولی در ایران ان شاء اللَّه بشود یک تحول روحی. تحول روحی یعنی فرماندار خودش را «فرماندار» حساب نکند. من دلم نمی‏خواهد اصلًا این اسم را ببرم؛ چنانچه «سلطان» هم دلم نمی‏خواهد اسم ببرم. این اسم را هم اگر آقایان خودشان بنشینند با هم یک اسم بهتری، قشنگی، انتخاب کنند. من دیگر به این کار ندارم، من دوست ندارم این را، چنانچه سلطنت مثلًا سلطان. من گاهی خیلی ناراحت می‏شوم از اینکه مثلًا امام عصر- سلام اللَّه علیه- را می‏گویند «سلطان السلاطین». خلیفة اللَّه است. در هر صورت، عمده عمل است، حالا اسمائش خیلی مهم نیست، و لو اینکه بهتر این است که تغییر بکند، عمده عمل است که به عمل نشان بدهید که در این انتخابات که یک انتخابات ملی آزاد [است‏]. هر کس هر جا هر کس را دلش بخواهد رأی بدهد. وقتی اکثریت آوردند، البته مردم صالح اسلامی را مردم قرار می‏دهند. اما هیچ تصرفی از جانب آقایان نباشد که الآن چشمهایی دوخته شده است به اینکه مناقشه کنند؛ اشکال کنند. اگر یک فرمانداری یک جایی یک کاری بکند که بر خلاف موازین جمهوری اسلامی باشد، این یکی را به همه سرایت می‏دهند؛ بعد می‏گویند فرمانداران هم این طوری هستند؛ استانداران هم این طوری هستند؛ حکومت هم اصلًا این طوری [است‏].

من امیدوارم که همه‏تان سلامت و با سعادت باشید و همه‏مان و همه‏تان خدمتگزار به این مردم، خصوصاً به مستمندان، به ضعفا؛ عمده توجهتان به این طبقه باشد که این طبقه احتیاج دارند. این طور نباشد که مثل رژیم سابق که یک دسته بالاها را برایشان همه چیز فراهم کردند، به علاوه که جیبهایشان را هم پُر کردند و فرستادند و یک دسته هم زاغه‏نشین اطراف تهران که الآن هم باز به همین طور هستند، اینها باید تبدّل پیدا کنند. باید فرق باشد ما بین دولتی که می‏گوید من اسلام هستم و دولت اسلامی هستم، با دولتهایی که طاغوتی هستند. یک فرقش هم این است که عنایت شما فرماندارها یا خدمتگزاران به خلق، به این طبقه ضعیف بیشتر باشد تا آن طبقه بالا. مبادا یکوقتی یک نفر آدمی که مثلًا متمکن است و چیزدار است با یک نفر آدم ضعیف، او را با آنکه آن یکی باید جلو باشد او را جلو بیندازید. من نمی‏گویم آن یکی را جلو بیندازید؛ می‏گویم عدالت باید باشد. البته در یک فرمانداری که به آن احتیاج دارند نمی‏تواند همه را یکدفعه بپذیرد؛ لکن روی عدالت باشد که آن آدمی که ضعیف است هم بپذیرید؛ آن یکی هم که غیر ضعیف است او را هم بپذیرید. حضرت امیر- سلام اللَّه علیه- در یک محاکمه‏ای- که آن وقتی بود که خلیفة اللَّه بود و خلیفه مسلمین بود و قضات هم خودش تعیین می‏کرد- یک محاکمه‏ای بود بین حضرت امیر و یک نفر غیر مُسْلم- یهودی ظاهراً بود- و قاضی خواست حضرت را وقتی که رفت، تشریف بردند، آن طور است که با کنیه اسم حضرت را بُرد، گفت نه، حق نداری،^[3] باید مساوی باشیم، در نشستن مساوی، در همه چیز مساوی، وقتی هم که حکم بر خلاف کرد، پذیرفت. آن خلیفه بحقِّ خدا بود و شماها باید به او اقتدا بکنید، همه ما باید اقتدا بکنیم، البته هیچ کدام طاقت نداریم مثل او باشیم؛ لکن این قدر باشد که اگر نامه ما را بردند آنجا، بگویند اینها هم شیعه هستند؛ اینها هم تابعند. وقتی نامه‏های ما را بردند پیش امام زمان- سلام اللَّه علیه- که در روایات‏^[4] است که هر هفته می‏برند، هفته‏ای دو دفعه. وقتی بردند، اعمال ما جوری باشد که نمایش از این بدهد که ما تابعیم؛ ما آن طور نیست که خود سر بخواهیم یک کاری را انجام بدهیم.

امیدوارم ان شاء اللَّه این انتخابات و انتخابات بعد که راجع به مجلس شوراست، با نظارت شما، جدیت نه اینکه کسی دخالت نکند، دخالت نابجا نکند و کسی نباشد که بخواهد یک تحمیلی بکند به مردم، این طور باشد. و این انتخابات ان شاء اللَّه [طوری‏] باشد که برای نمونه و در طول تاریخ مشروطیت- الّا بعضی؛ الّا یک کمی- نمونه باشد که یک انتخابات آزاد. این هم که می‏گویم «الّا» یعنی دخالت دولت نبوده؛ و الّا خانها دخالت می‏کردند. همان صدر مشروطه، از آن اول یک دسته مردم گرفتار خانها بودند و اربابها؛ و یکوقت هم گرفتار به دست حکومت بودند. انتخابات می‏شود گفت که در طول مشروطیت آزاد نبوده است. و خانها جمع می‏کردند رعیتها را، یا ارعاب می‏کردند رعیتها را؛ رعیتها می‏آمدند رأی به آنها می‏دادند که این را من خودم شاهد بودم، قبل از رضا شاه، زمان احمد شاه و آن وقتها این دست خانها بود؛ خانها وکیل درست می‏کردند. و بعد که رضا شاه آمد و این خانها را یک قدری متمرکز کرد در خودش، نه که از بین برد، همه قدرتها را در خودش متمرکز کرد و همه ظلمهایی که خانها می‏کردند خودش می‏کرد! بعد که این طور شد، دیگر دست اینها بود. و هیچ مردم، و ملت مطرح نبودند. ملت کیست! حالا این طور نیست، حالا ملت مطرح است؛ خود مردم. ان شاء اللَّه نمونه باشد کارهای شما برای همه جا که انتخابات آزاد این است. ان شاء اللَّه خدا همه‏تان را تأیید کند و موفق باشید.» (صحیفه امام، ج‏9، ص: 116 ـ 124)

ـ سخنرانی در جمع پاسداران مهدیه تهران؛ عنایت الهی در پیروزی نهضت (1358)

«در این آیه شریفه‏ای که آقا خواندند،^[5] یک جهت مربوط به ذات مقدس حق تعالی بود که تحقق پیدا کرد؛ یک جهت هم مربوط به ماست. آنکه مربوط به قدرت الهی بود تبدیل کرد خوفهای ما را به ایمنی. قبلًا ما از قوای انتظامی، ملت ما از سازمان امنیت، از شهرداری، از شهربانی، از همه اینها، از دستگاه ظلم، خوف داشتیم. خدای تبارک و تعالی تبدیل کرد این خوف را به ایمنی. و الآن ما با کمال امانت و ایمنی در اینجا نشسته‏ایم. یک جهت هم مربوط به ماست: یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً. ما باید چه کنیم؟ عبادت خدا، و کسی را شریک با او قرار ندادن. نه قدرتها را ما شریک قرار بدهیم؛ و نه نَفْس اماره را؛ و نه شیاطین را. همه چیز را از او بدانیم؛ و همه قدرتها را قدرت او بدانیم. کسی را ما صاحب قدرت ندانیم الّا او؛ این پیروزی را از او بدانیم. ما چیزی نداشتیم، قدرتی نداشتیم، تشکیلاتی نداشتیم، مردم متفرقی بودیم، هر کسی مشغول به کار خود و حال خود، و همه گرفتار دست جبارها. آنکه ما را مجتمع کرد، آنکه همه دلهای ما را یک جهت کرد، آنکه همه مقاصد مختلفه ما را در یک مقصد خلاصه کرد، آن ذات مقدس حق تعالی بود. هیچ بشری نمی‏تواند یک همچو نهضتی ایجاد کند، نهضتی که اغراض مختلفه، گروههای مختلف، مقصدهای مختلف، مکانهای دور از هم، افراد متشتّت، اینها همه برگشت به یک جامعه واحد. یک روز ما جوامع متعدد بودیم، هر فرد برای خودش علی‏ حده بود؛ فکر هر فرد غیر فکر دیگری بود. آن قدرت خدای تبارک و تعالی بود که تمام افکار را متوجه کرد به یک فکر؛ تمام مقاصد را خلاصه کرد در یک مقصد. یک اشخاصی که باید بگوییم قطره‏هایی بودند، مثل قطرات باران بودند و از هیچ قطره‏ای کاری برنمی‏آمد، اینها را متبدل کرد به یک سیل بنیان کن. سیلی که در مقابل توپها و تانکها، و قدرتهای بزرگ، با عالَم، نه فقط قدرت شیطانی رژیم؛ همه قدرتها دنبال او بودند. بعضیها تصریح می‏کردند مثل امریکا، انگلستان و بعضیها هم بودند، و لو تصریح نمی‏کردند، نه فقط قدرتهای خارج از حیطه اسلام؛ قدرتهای اسلامی هم، حکومتهای اسلامی هم همه با هم متفق الکلمه پشتیبانی می‏کردند. از آن طرف، قدرت داخلی او آن طور بود و از آن طرف، قدرتهای بزرگ و کوچک خارجی پشتیبانی می‏کردند. ما می‏توانستیم در مقابل قدرتی که عالَم مجتمع شده بود با هم، ما می‏توانستیم کاری بکنیم؟ ما که نمی‏توانیم یک محله را با هم مجتمع کنیم، ما که نمی‏توانیم چند نفر افراد را با هم در یک راه ببریم، ما می‏توانیم یک ملتی را از مرکز تا حدود، و از بچه تا پیرمرد، و از مُلّا تا غیر ملّا و جاهل، کسی غیر خدا می‏توانست اینها را در یک جا مجتمع کند؟ یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً.

هیچ خیال نکنید که کسی بتواند یک همچو معجزه‏ای را ایجاد کند. معجزه‏ای که همه دستگاهها و متفکرین حرفهایی را که می‏گفتند، طرحهایی را که می‏دادند، همه خنثی شد؛ همه تصدیق کردند که این غیر آن مسائلی بود که ما طرح می‏کردیم. آنهایی که طرح مسائل می‏کردند برای حفظ قدرتشان در اینجا حسابهایشان غلط درآمد. آنها حساب مادیت را می‏کردند، روی حساب مادی درست می‏گفتند. روی حساب طبیعیِ کسی که جز طبیعت را نبیند معلوم بود که روی طبیعت، ما باید نتوانیم یک قدم برداریم؛ شکست بخوریم. آنها حساب معنویات را نمی‏کردند. آنها غافل بودند از آن قدرتی که با اراده خودش یک ملت را متبدل می‏کند. یک ملتی که از یک پاسبان می‏ترسید متبدل می‏کند به یک ملتی که از تانک و توپ نترسد، نه بزرگها، بچه‏ها! یکی از دوستان من برای من نقل کرد که من شاهد بودم که یک پسر بچه دوازده، سیزده ساله سوار بر یک موتورسیکلت یا یک دوچرخه بود و با همین حمله کرد به تانک! و لو زیر تانک رفت لکن یک همچو روحیه‏ای پیدا شده بود. این خوفی که بیش از پنجاه سال بر این ملت سایه افکنده بود چطور در ظرف یکی، دو سال- البته از عمر نهضت از اول تا آخرش پانزده سال بیشتر می‏گذرد؛ لکن آنکه نهضت بود قریب دو سال است. چطور امکان داشت آن کسی که، آن ملتی که پنجاه سال خائف بود، اگر اسم «سازمان امنیت» را می‏شنید می‏لرزید، همچو متبدل شد که ریخت در خیابانها و فریاد زد «مرگ بر شاه» از هیچ چیز نترسید. چطور یک ملت متبدل شد به جوانهایش، به یک اشخاصی که آرزوی شهادت می‏کردند؟ الآن هم باز با اینکه ان شاء اللَّه دیگر مبارزه تمام شده، الآن هم باز بعضیها می‏آیند در همین اتاق- یک شخصی همین دو روز [پیش‏] آمد- تعقیب اینکه شما دعا کن من شهید بشوم، حتی تا دم در باز تعقیب کرده بود. من می‏گفتم که خداوند به تو ثواب شهدا را بدهد و او اصرار می‏کرد که شما دعا کن من شهید بشوم. این تبدل روحی را کی می‏تواند ایجاد کند؟ کی می‏تواند تصرف کند در ارواح مردم؟ کی مُقلِّب القلوب است؟

توجه به خدا داشته باشید و هیچ در مقابل خدا کسی را شریک قرار ندهید. نه در عبادت تنها، در همه چیز؛ نه عبادت تنها. همین فریادهایی که می‏شنوید فریاد خداست؛ قدرت خداست. این نهضت را خدا پیش برده؛ و الّا به حسب موازین طبیعی ما چهار تا معمّم بودیم و یک عده هم بازاری که شغلشان کسب و کار بود و تمام قوا هم دست آنها بود. این خدا بود که وقتی که این نهضت پیدا شد، هی فوج فوج از آنها را برگرداند به این طرف، منصرفشان کرد از اینکه آن قوای شیطانی‏شان را استعمال کنند، و الّا اگر صد تا از این طیاره‏ها که از امریکا خریده بودند می‏آمدند بالای سرِ ما و بالای سرِ شما و بمباران می‏کردند، ما قدرت نداشتیم، اما خداوند آنها را از این هم منصرف کرد. ایجاد خوفی در آنها کرد که دست و پایشان را بست راجع به این. از باطن خودشان از هم پاشید؛ خود قوایشان رو آورد به مردم، پایینیها دیگر از بالاییها اطاعت نکردند. اینکه فرار کرد عادی نبود، به هم خورده بود، دیگر پایینیها از بالاییها نمی‏شنوند؛ قدرت فرمانفرمایی از هم پاشیده شده بود. همه‏اش از خداست، خدا را در این امور ببینید. خدا ظاهرتر از این آفتاب است. از این به بعد هم اگر ما حفظ کنیم این توجهمان را به خدا، اگر حفظ کنیم این برادری و وحدت را، از این به بعد هم پیش می‏بریم؛ تا آخر هم پیش می‏بریم.

دعا کنید که ما غفلت نکنیم از خدای تبارک و تعالی، غفلت نکنیم از اسلام، نرویم سراغ آن چیزهایی که خودمان به آن احتیاج داریم؛ اینها می‏گذرد. نرویم سراغ اینکه کارم چطور و مسجدم چطور و محرابم چطور و خانه‏ام چطور، اینها یک چیزهایی است که عبور می‏کند و می‏گذرد؛ آنکه باقی است معنویات انسان است.

خداوند ان شاء اللَّه این امان را هیچ وقت از ما به خوف مبدّل نفرماید. خداوند ان شاء اللَّه ما را اهل عبادت و اهل اینکه کسی را شریک خدا در هیچ چیز ندانیم قرار بدهد. و السلام علیکم و رحمة اللَّه و برکاته.» (صحیفه امام، ج‏9، ص: 125 ـ 128)

ـ بیانات خطاب به سفیر یمن شمالی؛ مشکلات عمده مسلمانان (1358)

«تشکر می‏کنم از اینکه به ملاقات من آمده‏اید؛ و همین طور از ملت شما. اسلام یک دین آسمانی است که برای ارشاد ملتها و رفع اختلاف بین آنان و هدایت به کمالات انسانی و رفع ظلم و بیدادگری آمده است. لکن مسلمین- مجموعاً و تقریباً- همین طور دولتهای اسلامی از آن سرّی که اسلام برای آن آمده است، یا غافل بودند و یا تغافل کردند. و همه گرفتاریهایی که برای مسلمین در طول تاریخ ایجاد شده است برای همین جهت است که از تعلیمات اسلام دور بودند، و نتوانستند آن هدایتی را که اسلام برای آن آمده است ادراک کنند، و یا به واسطه اغراضی که داشتند نتوانستند انجام بدهند.

مشکل عمده مسلمین همان دوری از اسلام و قرآن است؛ و اگر مسلمین به حسب امری که خدای تبارک و تعالی فرموده است‏ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا^[6] اگر به همین یک امر و نهی عمل می‏کردند، تمام مشکلاتشان- مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی‏شان- رفع می‏شد؛ و هیچ قدرتی نمی‏توانست با آن مقابله کند. لکن مع الأسف به واسطه غفلت بعضی و عدم توجه بعضی و تغافل بعضی، از این امر محروم ماندند؛ و تا این امر الهی تحقق پیدا نکند، باید مسلمین انتظار گرفتاریهای بیشتر داشته باشند.

مشکل دیگری که هست عدم تفاهم بین دولتها و ملت است. جدایی ملت از دولت بلکه رو در رو قرار گرفتن آنها، موجب ضعف آنها و گرفتاری دولت و ملت شده است؛ و تا این مشکل را خود دولتها رفع نکنند روی سعادت را نخواهند دید، و همیشه گرفتار دست خیانتکاران و اجانب خواهند بود. من از خدا می‏خواهم که مسلمین را بیدار و آشنا به وظایف اسلامی بکند؛ معتصم به «حبل اللَّه» بشوند، که اساسِ رفع گرفتاریهاست.» (صحیفه امام، ج‏9، ص: 129 ـ 130)

ـ سخنرانی در جمع بانوان دانشجوی اصفهان؛ رمز پیروزی، وحدت و اسلامخواهی (1358)

‏«دستور همان است که آیه شریفه را که این خواهر خواندند، فرمود: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا.^[7] در آیه فقط امر به اجتماع نیست، تمام دستورهای مردم عادی و رژیمهای غیر الهی این است که همه با هم باشید فقط دستور به اجتماع است. لکن دستور خدا دستور وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ‏ است. اینکه مهم است این است که تنها این نباشد که همه با هم در یک امری مجتمع باشید و متفرق نباشید؛ امر این است که همه با هم اعتصام به «حبل اللَّه» بکنید. راه، راه حق باشد و توجه به حق باشد و اعتصام به راه حق باشد. انبیا نیامده‏اند که مردم را در امور با هم مجتمع کنند، انبیا آمده‏اند که همه را در راه حق مجتمع کنند؛ یعنی- این راهی که- راهی است که از طبیعت شروع می‏شود تا ما وراء الطبیعة، و تا آنجا که ماها نمی‏توانیم الآن بفهمیم. اگر همه با هم مجتمع بشوند و این راه را بروند، دسته جمعی این راه را بروند، این اداره امور دنیا را می‏کند و اداره امور آخرت را، هر دو.

شما دیدید که در این اجتماعاتی که این اخیراً کردید، همه با هم مجتمع شدید، آنکه واقع رمز بوده از برای پیروزی شما همان جهت الهیت مسأله بود. یعنی همه اهالی ایران توجه به این داشتند که ما اسلام را می‏خواهیم؛ این «اعتصام به حبل اللَّه» بود، اسلام «حبل اللَّه» است. این همه با هم یک راه را بروند و آن هم راه خدا، این پیروزی را به ما هدیه کرد، پس آنکه ما را در مقابل قدرتهای بزرگی که در داخل و خارج بود، یعنی قدرت بزرگی که شاه سابق داشت و دنبالش هم همه قدرتهای ممالک دیگر بی‏استثنا تقریباً- تقریباً تمام ممالک عربی با او موافق بودند، ابرقدرتها هم همه‏شان، خودش ذو قدرت؛ دارای قدرت شیطانی بود، همه قدرتهایی هم که در عالَم بود، یعنی اینهایی که می‏توانست مربوط باشد به طرفهای ما- همه اینها هم با او موافق بودند؛ و می‏خواستند نگهش دارند، در عین حال نتوانستند نگهش دارند. شما هیچ نداشتید، اصلًا اسلحه‏ای دست شما نبود، الآن چهار تا تفنگ یا چند تا تفنگ که می‏بینید، اینها غنیمتی است که بعد از شکست دادن آنها به دست شما آمده است. قبل از آن، دست شما چیزی نبود ... بودید شما، و آنها مجهز بودند به همه جهازات شیطانی، همه چیز داشتند، در عین حالی که آنها همه چیز داشتند و شما هیچ نداشتید، مغلوب کردید آنها را. همه می‏خواستند بماند او. و بعد از رفتن او هم می‏خواستند که باز رژیم باقی باشد و شورای سلطنتی باشد، و نشد، نتوانستند. این یک قدرت الهی بود؛ نه قدرت من و شما. این برای همان بود که همه اجتماع، اعتصام به حق کرده بودند؛ یعنی به این اسلام که بین مردم و خدای تبارک و تعالی مثل یک ریسمانی تصور شده. همه معتصم شده بودند به او؛ همه توجه پیدا کرده بودند به اسلام. این اسباب این شد که ما پیروز شدیم. حالا باید همین را نگهش داریم. اگر بخواهید این مملکت، این کشور، به سعادت برسد، پیروزی شما به آخر برسد، بین راه نمانیم و یا خدای نخواسته ما را در بین راه از مقصد برگردانند، اگر بخواهید- و می‏خواهید البته- که این کشور ما تا آخر دیگر مستقل باشد، شما تا آخر آزاد باشید و منافع کشور ما دست دیگران نباشد و راه ما راه سعادت باشد، همین معنایی که اعتصام به اسلام، که حبل اللَّه است؛ و متفرق نشدن از هم؛ همه با هم در اسلام مجتمع؛ در این راه مجتمع؛ و تفرقه بینمان نباشد.

الآن این اشخاصی که در بین ملت افتادند و تخم تفرقه دارند می‏پاشند، با قلمهایشان، با نطقهایشان، با اجتماعاتشان، اینها جنود شیطان هستند. و شما، که ان شاء اللَّه «جنود اللَّه» هستید، حسب این امری که خدای تبارک و تعالی فرموده است که‏ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ‏، به حسب آن نهیی که فرموده است. که‏ لا تَفَرَّقُوا، همین یک امر و نهی الهی را اگر عمل بکنید، تمام سعادتتان تأمین می‏شود. و تا حالا هم برای همین بوده است که همه شما توجه به خدا داشتید، همه با ذکر «اللَّه اکبر» جلو رفتید و همه چیزها را خنثی کردید. یعنی یکی از اموری که [باعث‏]- شد- انصراف پیدا کردند از اینکه شما را بکوبند، نه اینکه نمی‏توانستند- همه وسایل بمباران [را] داشتند که طیاره‏ها را راه بیندازند همه شهرهای ایران را بمباران کنند- یک رعبی در دلشان خدا القا کرد که از این کار منصرف شدند؛ منحرف شدند؛ نکردند. و این هم یکی از چیزهایی بود که خدا این رعب را در دل آنها انداخت و این رعب را در دلشان انداخت که وقتی شما جمعیت «اللَّه اکبر» گفتید، همه قشرهایی که مربوط به او بود مربوط به شما شد، هی از آنها منفصل شدند به شما متصل شدند. از ارتش، از اداری، و از همه اینهایی که مربوط به آنها به خیالشان بود، همه اینها برای خاطر اینکه این راه، راه خدا بود و اعتصام به «حبل اللَّه» بود، همه اینها متصل شدند به شما و این راه را تا اینجا طی کردید و از اینجا به بعد هم باید طی بکنید با همین جهت. این حربه، حربه بزرگ را- که اعتصام به «حبل اللَّه» و متفرق نشدن است- حفظ کنید این وحدت را. حفظ کنید این اعتصام به «حبل اللَّه» و اعتصام به اسلام را، اسلام برای شما همه چیز هست. سعادت دنیا، سعادت آخرت، اسلام همه چیز است برای شما.

و کوشش کنید که ان شاء اللَّه این قانون اساسی درست تدوین بشود، و کوشش کنید که اشخاص مؤمن، صحیح، از علمای بزرگ انتخاب کنید تا قانون اساسی را آن طوری که اسلام می‏خواهد تدوین کنند؛ و تصویب کنند بعد هم خودتان ان شاء اللَّه تصویب کنید و یک مملکت اسلامی آن طوری که همه می‏خواهیم؛ مملکتی که هر جایش بروید بوی اسلام بدهد. خداوند همه‏تان را تأیید کند و موفق بدارد.» (صحیفه امام، ج‏9، ص: 131 ـ 133)

ـ سخنرانی در جمع اعضای انجمن اسلامی بهداری و بهزیستی؛ رسالت مادران (1358)

«این آیه‏ای که این آقا خواندند و آن آیه‏ای که آن بانو خواندند از آیاتی است که در بیان آن طولانی می‏شود صحبت کرد. لکن من یک نکته‏ای را عرض می‏کنم و چون وقت نیست و من هم خیلی حال ندارم، می‏گذرم. فرموده است: لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ^[8] خداوند به مؤمنین منّت گذاشته است که از خودشان یک کسی را فرستاده است که آیات الهی را به آنها تلاوت کند، و تلاوت آیات برای تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت است. «تزکیه» را مقدم ذکر فرموده است، معلوم می‏شود که تزکیه نفس بالاتر از علم و حکمت است و همین طور هم هست یک ملت چنانچه افرادش تزکیه شده باشند، تربیت شده باشند، این ملت پیشرو است.

تمام گرفتاریهایی که برای ملت‏ها هست برای این است که تزکیه در کار نبوده است. چنانچه سران قوم، آنهایی که کشور را اداره می‏کنند، تزکیه شده بودند، نفسشان تزکیه شده بود، تربیت شده بود، این گرفتاریها برای ملت ما پیش نمی‏آمد. نه آن گرفتاریها برای ملت پیش می‏آمد و نه آن گرفتاریها برای خودشان. منشأ تمام این گرفتاریها، در همه جا، این است که آنهایی که متکفّل امور ملت هستند تزکیه نشده‏اند. یک نفر آدمی که تزکیه نشده، سلطه بر یک ملت پیدا بکند، این همه گرفتاریهایی که در طول پنجاه و چند سال برای ملت ما پیش آمد، این همه گرفتاریها را ایجاد می‏کند. آن کسی که به یک ملتی سلطه دارد، به یک ملتی حکومت دارد، این چنانچه عدالت‏پرور باشد، دستگاه او عدالت‏پرور خواهد شد؛ قشرهایی که به او مرتبط هستند قهراً به عدالت گرایش پیدا می‏کنند؛ تمام اداراتی که تابع آن مملکت است، تابع آن حکومت است، خواه ناخواه به عدالت گرایش پیدا می‏کند. عدالت گسترده می‏شود. در صورتی که یک نفر که به مردم حکومت می‏کند مزکّی‏ باشد و تزکیه شده باشد. اگر همه ملت تزکیه بشوند، همین دنیا بهشت آنهاست؛ تمام گرفتاریها از بین می‏رود. از آن طرف، از باب اینکه حکومتهایی که در رژیم طاغوتی بر مردم حکومت کردند حکومتهایی بودند که تزکیه نشده بودند وقتی حکومت تزکیه نشد، شخص اول یک مملکتی به حسب حکومت تزکیه نشد، اخلاقش مزکّی‏ نباشد، عقاید تزکیه شده نباشد، اعمال، اعمال مزکّی‏ نباشد، همین یک نفر یک مملکت را به هلاکت می‏کشاند. چنانچه شما دیدید سرچشمه می‏گرفت از رضا خان تمام مفاسد و تمام قشرهایی که دور و بَر او جمع شده بودند از خودش بودند. در پاریس که بودیم، یک نفر- که حالا یادم نیست کی بود- آمد پیش من نقل کرد از یکی دیگر که او گفت که اگر پنج نفر آدم فاسد در ایران پیدا بشود؛ این محمد رضا هر پنج تا را انگشت رویش می‏گذارد و جلبش می‏کند! آن اشخاصی که مزکّی‏ نیستند با تزکیه‏شده‏ها سرو کار ندارند؛ نمی‏روند سراغ اشخاص امین. آدمی که خودش امین نیست جنس خودش را طالب است؛ می‏رود سراغ اشخاصی که نظیر خودش باشند، چنانچه اشخاص امین باشند، آنها می‏روند سراغ پیدا کردن اشخاصی که همجنس خودش باشند. و لهذا از حکومتها سرچشمه می‏گیرد مفاسد و سرچشمه می‏گیرد مصالح. حکومتِ عدل، تمام مصالح کشور را تأمین می‏کند به اندازه قدرت. و حکومت ظلم، تمام بدبختیها را برای یک ملتی ایجاد می‏کند. لهذا در آیه شریفه تزکیه را مقدّم ذکر کرده‏اند بر «تعلیم» کتاب و حکمت، بلکه تعلیم کتاب و حکمت مقدمه تزکیه است.

انبیا آمده‏اند که انسان درست کنند، انبیا مأمورند که افراد را- افرادی که بشر هستند و از همین با حیوانات فرق ندارند- آمده‏اند که اینها را انسان کنند؛ تزکیه کنند، مزکّی‏ کنند؛ پاکیزه کنند. شغل انبیا همین است و باید شغل مادرها همین باشد نسبت به بچه‏هایی که در دامنشان هست. بچه‏ها را از آن اول که در دامنشان هست تزکیه کنند. آنها با اخلاق خوب، با اعمال خوب در آنجا بچه‏ها بهتر تربیت می‏شوند. در دامن مادر، بچه‏ها بهتر تربیت می‏شوند تا در پیش استاد. آن علاقه‏ای که بچه به مادر دارد به هیچ کس ندارد. و آن چیزی که در بچگی از مادر می‏شنود یا می‏بیند، آن نقش می‏بندد در قلبش؛ و تا آخر همراهش هست. مادرها باید توجه به این معنا بکنند که این بچه‏ها را خوب تربیت کنند، مزکّی تربیت کنند؛ یک مدرسه علمی- ایمانی باشد دامنهایشان، و این یک مطلب بسیار بزرگی است که از مادرها می‏آید. و از کس دیگر نمی‏آید. آن قدری که بچه از مادر چیز می‏شنود از پدر نمی‏شنود. آن قدری که اخلاق مادر تأثیر دارد در بچه کوچولوی نورس و به او منتقل می‏شود از دیگران نمی‏شود، مادرها مبدأ خیراتند و اگر خدای نخواسته مادری باشد که بچه را بد تربیت کند، مبدأ شرورند.

یک مادر ممکن است که بچه را تربیت کند و خوب تربیت کند، و آن یک بچه یک امت را نجات بدهد و ممکن است که بد تربیت کند و موجب هلاکت یک امت بشود. مع الأسف در این طول سلطنت، اینها کوشش کردند که مادرها را از بچه‏ها جدا کنند. به مادرها تزریق کردند که بچه داری چیزی نیست، شما توی ادارات بروید. جدا کردند این بچه‏های معصوم را که باید تربیت بشوند از دامنهای مادر و بردند در پرورشگاهها و جاهای دیگر و اشخاص اجنبی، اشخاص غیر رحیم، آنها را تربیت می‏کردند، تربیت فاسد. بچه‏ایی که از مادرش جدا شد پیش هر که باشد عقده پیدا می‏کند، عقده که پیدا کرد، مبدأ بسیاری از مفاسد می‏شود. بسیاری از این قتلهایی که واقع می‏شود روی عقده‏هایی است که پیدا می‏شود، و عقده‏ها بسیاری‏اش از این پیدا می‏شود که مادر از اولاد جدا باشد. او در یک جای دیگر؛ و او در یک جای دیگر، بچه کوچولو به مادر احتیاج دارد. مادر یک شغلی دارد که همان شغل انبیاست، این شغل بزرگ انبیا را در نظر مادرها کوچک کردند. اینکه اصلًا انبیا آمده‏اند، خدای تبارک و تعالی منت گذاشته است بر مردم به اینکه پیغمبر فرستاده است از خود مردم، تا اینکه تزکیه بکند بچه‏های مردم را. شغل انبیا این است که مردم را تزکیه بکنند، آدم بکنند، این همینی است که مادر باید بکند، همینی است که معلم باید بکند، همینی است که دانشگاهها باید بکنند، از دامن مادر شروع می‏شود، تا برود به مدارس و به دانشگاهها و به جاهای دیگر. چنانچه از دامن مادر که شروع شد خوب شروع شد، بچه را خوب تربیت کردند، آنکه تحویل داد به دبستان دبستان خوب تربیت کرد. آنکه تحویل داد به دبیرستان آنجا هم همین طور، آنکه به دانشگاه یا به مدارس علمی دیگر آنها هم خوب، یکوقت در یک برهه از زمان می‏بینید که جوانها همه خوب از کار در می‏آیند؛ یک مملکت را به خوبی می‏کشند.

و جدیت کرد این رژیم خائن سابق به اینکه با همه جهات، با همه قدرت، مبارزه با تزکیه بکند نگذارد جوانهای ما صحیح بار بیایند. در تهران می‏گویند که در آن زمان، در آن وقت- ان شاء اللَّه حالا دیگر نیست- شراب فروشیها بیشتر بوده از کتاب فروشیها! می‏دانید که چقدر مراکز فساد درست کرده بودند، مراکزی که باید آموزشی باشد به فساد کشیده بودند؛ مثل سینما، مثل رادیو، مثل مطبوعات. با تمام قوا کوشیدند که نگذارند رشد انسانی پیدا کنند جوانهای ما، باید این نسل متحول بشود.

باید این تربیتهای طاغوتی متحول بشود به تربیتهای انسانی- اسلامی. و امید است که از دامن مادرها شروع بشود، و به دانشگاه و بالاتر ختم بشود و مدارس ما هم همین طور. سعادت یک ملت به این است که سران آن ملت، کسانی که مقدرات آن ملت به دستشان است، مزکّی‏ باشند؛ تزکیه شده باشند. خداوند ان شاء اللَّه همه شما را به راه راست خودش هدایت کند، و همه ما را خدمتگزار به اسلام و به مسلمین قرار بدهد. و السلام علیکم و رحمة اللَّه.» (صحیفه امام، ج‏9، ص: 134 ـ 137)

ـ نامه به آقای سید احمد خمینی؛ اندرزهای اخلاقی- عرفانی (1363)

«بسم اللَّه الرحمن الرحیم‏

نامه‏ای است از پدری پیر فرسوده، که عمر خود را به مشتی الفاظ و مفاهیم به پایان رسانده، و زندگی خویش را در لاک خویشتن تباه نموده، و اکنون نفس‏های آخرین را با تأسف از گذشته خود می‏کشد، به فرزند جوانی که فرصت دارد تا چون عباد اللَّه صالحین در فکر رهانیدن خود از تعلق به دنیا که دام ابلیس پلید است، باشد.

فرزندم! کرّ و فرّ دنیا^[9] و نشیب و فراز آن به سرعت می‏گذرد و همه زیر چرخهای زمان خرد می‏شویم و من آنچه ملاحظه کردم و مطالعه در حال قشرهای مختلف، به این نتیجه رسیده‏ام که قشرهای قدرتمند و ثروتمند، رنجهای درونی و روانی و روحی‏شان از سایر اقشار، بیشتر و آمال و آرزوهای زیادی که به آن نرسیده‏اند، بسیار رنج‏آورتر و جگر خراشتر است. در این زمان که ما زندگی می‏کنیم و دنیا گرفتار دو قطب قدرتمند است رنج عذابی که سران آن کشورها بدان مبتلا هستند و نگرانی‏های جان فرسایی که هر یک از دو قطب در مقابل قطب دیگر دارند، قابل مقایسه با رنج‏ها و گرفتاریهای قشرهای متوسط حتی فقیر نیست. رقابت آنان یک رقابت عملی نیست بلکه یک رقابت جانکاه است که کمر هر یک زیر آن خُرد می‏شود، گویی در مقابل هر یک، یک گرگ درنده با دهان باز و دندان‏های تیز ایستاده و قصد شکار او را دارد و این رنج رقابت در همه اقشار هست، از ثروتمند و قدرتمند گرفته تا طبقات دیگر، لکن هر چه بالا برود به همان اندازه درد و رنج رقابت بالا می‏رود و آنچه مایه نجات انسان‏ها و آرامش قلوب است وارستگی و گسستگی از دنیا و تعلقات آن است که با ذکر و یاد دائمی خدای تعالی حاصل شود.

آنان که درصدد برتری‏ها به هر نحو هستند چه برتری در علوم- حتی الهی آن- یا در قدرت و شهرت و ثروت، کوشش در افزایش رنج خود می‏کنند. وارستگان از قیود مادی که خود را از این دام ابلیس تا حدودی نجات داده‏اند، در همین دنیا در سعادت و بهشت رحمتند.

در آن روزهایی که در زمان رضا خان پهلوی و فشار طاقت فرسا برای تغییر لباس بود و روحانیون و حوزه‏ها در تب و تاب به سر می‏بردند- که خداوند رحمان نیاورد چنین روزهایی برای حوزه‏های دینی- شیخ نسبتاً وارسته‏ای را نزدیک دکان نانوایی که قطعه نانی را خالی می‏خورد، دیدم که گفت: «به من گفتند عمّامه را بردار من نیز برداشتم و دادم به دیگری که دو تا پیراهن برای خودش بدوزد الآن هم نانم را خوردم و سیر شدم، تا شب هم خدا بزرگ است».

پسرم! من چنین حالی را اگر بگویم به همه مقامات دنیوی می‏دهم، باور کن. ولی هیهات، خصوصاً از مثل من گرفتار به دام‏های ابلیس و نفس خبیث.

پسرم! از من گذشته‏

یَشِیبُ ابْنُ آدم وَ یَشُبُّ فِیهِ خَصْلَتان: الحِرْصُ وَ طُولُ الْأَمَلِ.^[10]

لکن تو نعمت جوانی داری و قدرت اراده، امید است بتوانی راهیِ طریق صالحان باشی. آنچه گفتم بدان معنی نیست که خود را از خدمت به جامعه کنار کشی و گوشه گیر و کَلِّ بر خلق اللَّه‏^[11] باشی که این از صفات جاهلان مُتنسِّک است یا درویشان دکان‏دار. سیره انبیای عظام- صلّی اللَّه علی نبیّنا و علیهم اجمعین- و ائمه اطهار- علیهم السلام- که سرآمد عارفان باللَّه و رستگان از هر قید و بند، و وابستگان به ساحت الهی در قیام به همه قُوی‏ علیه حکومت‏های طاغوتی و فرعون‏های زمان بوده و در اجرای عدالت در جهان رنج‏ها برده و کوشش‏ها کرده‏اند، به ما درس‏ها می‏دهد و اگر چشم بینا و گوش شنوا داشته باشیم راه گشایمان خواهد بود

مَنْ أَصْبَحَ وَ لَمْ یَهْتَمَّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ.^[12]

پسرم! نه گوشه‏گیری صوفیانه دلیل پیوستن به حق است، و نه ورود در جامعه و تشکیل حکومت، شاهد گسستن از حق. میزان در اعمال، انگیزه‏های آنها است. چه بسا عابد و زاهدی که گرفتار دام ابلیس است و آن دام‏گستر، با آنچه مناسب او است چون خودبینی و خودخواهی و غرور و عُجْب و بزرگ‏بینی و تحقیر خلق اللَّه و شرک خفیّ و امثال آنها، او را از حق دور و به شرک می‏کشاند. و چه بسا متصدی امور حکومت که با انگیزه الهی به معدن قرب حق نائل می‏شود، چون داود نبی و سلیمان پیامبر- علیهما السلام- و بالاتر و والاتر چون نبی اکرم- صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم- و خلیفه بر حقّش علی بن ابی طالب- علیه السلام- و چون حضرت مهدی- ارواحنا لِمَقْدَمِه الفداء- در عصر حکومت جهانی‏اش. پس میزان عرفان و حرمان، انگیزه است. هر قدر انگیزه‏ها به نور فطرت نزدیکتر باشند و از حُجب حتّی حُجب نور وارسته‏تر، به مبدأ نور وابسته‏ترند تا آنجا که سخن از وابستگی نیز کفر است.

پسرم! از زیر بار مسئولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است شانه خالی مکن که تاخت و تاز شیطان در این میدان، کمتر از میدان تاخت و تاز در بین مسئولین و دست‏اندرکاران نیست و دست و پا برای به دست آوردن مقام هر چه باشد- چه مقام معنوی و چه مادی- مزن به عذر آنکه می‏خواهم به معارف الهی نزدیک شوم یا خدمت به عباد اللَّه نمایم؛ که توجه به آن از شیطان است چه رسد که کوشش برای به دست آوردن آن. یکتا موعظه خدا را با دل و جان بشنو، با تمام توان بپذیر و در آن خط سیر نما: قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنی‏ وَ فُرادی‏.^[13] میزان در اول سیر، قیام للَّه است هم در کارهای شخصی و انفرادی و هم در فعالیت‏های اجتماعی. سعی کن در این قدم اول موفق شوی که در روزگار جوانی آسانتر و موفقیّت‏آمیزتر است. مگذار مثل پدرت پیر شوی که یا درجا زنی و یا به عقب برگردی، و این محتاج به مراقبه و محاسبه است. اگر با انگیزه الهی مُلک جنّ و انس کسی را باشد، بلکه اگر به دست آورد، عارف باللَّه و زاهد در دنیا است. و اگر انگیزه نفسانی و شیطانی باشد هر چه به دست آورد اگر چه یک تسبیح باشد، به همان اندازه از خداوند تعالی دور است و فاصله گرفته.

پسرم! سوره مبارکه حشر را مطالعه کن که گنجینه‏هایی از معارف و تربیت در آن است و ارزش دارد که انسان یک عمر در آنها تفکر کند و از آنها به مدد الهی توشه‏ها بردارد، خصوصاً آیات اواخر آن از آنجا که فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ‏^[14] تا آخر سوره. در همین آیه کوچک لفظاً، و بسیار بزرگ معناً، احتمالاتی است سازنده، هوشیار دهنده که به بعض آنها اشاره می‏شود:

1- می‏تواند خطاب به کسانی باشد که اول مرتبه ایمان را دارند مثل ایمان عامّه. در این احتمال، امر به تقوا امر به اولین مراتب آن است که تقوای عامّه است و آن پرهیز از مخالفت احکام ظاهری الهی است و مربوط به اعمال قالبی‏^[15] است. به این احتمال، جمله‏ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ تحذیر از پیامدهای اعمال ما است و شاهد است بر آنکه آنچه عمل می‏کنیم خود آنها به صورت مناسب در نشئه دیگر وارد می‏شوند و به ما خواهند رسید و آیات و اخبار زیادی در این باره آمده است. تفکر در همین امر، دلهای بیدار را کفایت می‏کند بلکه دلهای مستعد را بیدار می‏نماید و ممکن است راهگشای مراتب دیگر و مقامات بالاتر شود. و ظاهر آن است که امر به تقوا مکرّراً، تأکید باشد، گرچه احتمال دیگر هم هست. و قوله: إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ‏ باز تحذیر جدید است بر این که اعمال شما از محضر حق تعالی پنهان نمی‏ماند؛ چه همه عالم محضر حق است.

2- ممکن است خطاب به کسانی باشد که ایمان را به قلب خویش رسانده‏اند. چه بسا که انسان به حسب ظاهر ایمان و اعتقاد به شهادتین داشته باشد لکن قلب او از آن بی‏خبر باشد، علم و اعتقاد به اصول خمسه داشته باشد، لکن این علم و ایمان به قلبش نرسیده باشد، شاید جز خواص مؤمنین دیگران چنین باشند. معصیت‏هایی که از بعض مؤمنین صادر می‏شود منشأش همین است، اگر دل به روز جزا و عِقاب آن چنانی آگاه باشد و ایمان آورده باشد به آن، صدور معصیت و نافرمانی بسیار بعید است و کسی که قلبش ایمان به عدم اله الّا اللَّه دارد، گرایش به غیر حق تعالی و ستایش از دیگران نکند و خوف و هراس از غیر او نخواهد داشت.

پسرم! گاهی می‏بینم از تهمت‏های ناروا و شایعه‏پراکنی‏های دروغین اظهار ناراحتی و نگرانی می‏کنی. اولًا باید بگویم تا زنده هستی و حرکت می‏کنی و تو را منشأ تأثیری بدانند انتقاد و تهمت و شایعه‏سازی علیه تو، اجتناب ناپذیر است، عقده‏ها زیاد و توقعات روزافزون و حسادت‏ها فراوان است. آن کس که فعالیت دارد گرچه صد در صد برای خدا باشد از گزند بدخواهان نمی‏تواند به دور باشد. من خود یک عالم بزرگوار متقی را که تا به ریاست جزئی نرسیده بود برای او جز خیر به حسب نوع نمی‏گفتند و تقریباً مورد تسالم اهل علم و دیگران بود، به مجرد آنکه توجه نفوس به او شد و شاخصیتی دنیاوی- و لو ناچیز- نسبت به مقامش پیدا کرد، مورد تهمت و اذیت شد و حسادت‏ها و عقده‏ها به جوش آمد و تا در قید حیات بود این مسائل نیز بود.

و ثانیاً باید بدانی که ایمان به وحدت اله و وحدت معبود و وحدت مؤثر، آن چنان که باید و شاید به قلبت نرسیده، کوشش کن کلمه توحید را- که بزرگترین کلمه است و والاترین جمله است- از عقلت به قلبت برسانی؛ که حظّ عقل همان اعتقاد جازم برهانی است و این حاصل برهان اگر با مجاهدت و تلقینْ به قلب نرسد، فایده و اثرش ناچیز است. چه بسا بعض از همین اصحاب برهان عقلی و استدلال فلسفی بیشتر از دیگران در دام ابلیس و نفس خبیث می‏باشند. پای استدلالیان چوبین بود.^[16] و آن گاه این قدم برهانی و عقلی تبدیل به قدم روحانی و ایمانی می‏شود که از افق عقل به مقام قلب برسد و قل باور کند آنچه را استدلال اثبات عقلی کرده است.

پسرم! مجاهده کن که دل را به خدا بسپاری و موثری را جز او ندانی، مگر نه عامّه مسلمانان متعبّد، شبانه روزی چندین مرتبه نماز می‏خوانند و نماز سرشار از توحید و معارف الهی است، و شبانه روزی چندین مرتبه‏ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏^[17] می‏گویند و عبادت و اعانت را خاص خدا در بیان می‏کنند، ولی جز مؤمنان به حق و خاصّان خدا، دیگران برای هر دانشمند و قدرتمند و ثروتمند کُرنش می‏کنند و گاهی بالاتر از آنچه برای معبود می‏کنند، و از هر کس استمداد می‏نمایند و استعانت می‏جویند و به هر حشیش‏^[18] برای رسیدن به آمال شیطانی تشبث می‏نمایند و غفلت از قدرت حق دارند.

بنا بر این احتمال که مورد خطابْ کسانی باشند که ایمان به قلب آنها رسیده باشد، امر به تقوا به اینان با احتمال اول فرقها دارد. این تقوا، تقوای از اعمال ناشایسته نیست، تقوای از توجه به غیر است، تقوای از استمداد و عبودیت غیر حق است، تقوای از راه دادنِ غیر او- جلّ و علا- به قلب است، تقوای از اتکال و اعتماد به غیر خداست. آنچه می‏بینی همه ما و مثل ما بدان مبتلا است و آنچه باعث خوف من و تو از شایعه‏ها و دروغ‏پراکنی‏ها است و خوف از مرگ و رهایی از طبیعت و افکندن خرقه نیز از این قبیل است که باید از آن اتّقا نمود. و در این صورت مراد از وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ افعال قلبی است که در ملکوت، صورتی و در فوق آن نیز صورتی دارد و خداوند خبیر است به خطرات‏^[19] قلب همه.

و این نیز به آن معنی نیست که دست از فعالیت بردار و خود را مهمل بارآور و از همه کس و همه چیز کناره‏گیری کن و عزلت اتخاذ نما که آن بر خلاف سنّت الهی و سیره عملی حضرات انبیای عظام و اولیای کرام است. آنان- علیهم صلوات اللَّه و سلامه- برای مقاصد الهی و انسانی همه کوشش‏های لازم را می‏فرمودند، اما نه مثل ما کوردلان که با استقلال، نظر به اسباب داریم بلکه هر چیز را در این مقام که از مقامات معمولی آنان است از او- جلّ و علا- می‏دانستند و استعانت به هر چیز را استعانت به مبدأ خلقت می‏دیدند و یک فرقِ بین آنان و دیگران همین است. من و تو و امثال ما با نظر به خلق و استعانت از آنها، از حق تعالی غافل هستیم و آنان استعانت را از او می‏دانستند به حسب واقع، گرچه در صورت، استعانت به ابزار و اسباب است، و پیشامدها را از او می‏دانستند گرچه در ظاهر نزد ماها غیر از آن است. و از این جهت پیشامدها، هر چند ناگوار به نظر ما باشد، در ذائقه جان آنان گوارا است.

پسرم! برای ماها که از قافله ابرار عقب هستیم یک نکته دلپذیر است و آن چیزی است که به نظر من شاید در ساختن انسان که درصدد خود ساختن است دخیل است. باید توجه کنیم که منشأ خوش آمد ما از مدح و ثناها و بدآمدنمان از انتقادها و شایعه افکنی‏ها حبّ نفس است که بزرگترین دام ابلیس لعین است. ماها میل داریم که دیگران ثناگوی ما باشند گرچه برای ما افعال شایسته و خوبی‏های خیالی را صد چندان جلوه دهند، و درهای انتقاد- گرچه به حق- برای ما بسته باشد یا به صورت ثناگویی درآید. از عیبجویی‏ها، نه برای آن که به ناحق است، افسرده می‏شویم و از مدحت و ثناها، نه برای آن که به حق است، فرحناک می‏گردیم. بلکه برای آنکه عیب من است و مدح من نیست، [من‏] است که در اینجا و آنجا و همه جا بر ما حاکم است. اگر بخواهی صحّت این امر را دریابی، اگر امری که از تو صادر می‏شود عین آن یا بهتر و والاتر از آن از دیگری، خصوصاً آنها که همپالکی تو هستند صادر شود و مداحان به مدح او برخیزند برای تو ناگوار است، و بالاتر آنکه اگر عیوب او را به صورت مداحی درآورند، در این صورت یقین بدان که دست شیطان و نفس بدتر از او در کار است.

پسرم! چه خوب است به خود تلقین کنی و به باور خود بیاوری یک واقعیت را که مدح مداحان و ثنای ثناجویان چه بسا که انسان را به هلاکت برساند و از تهذیب دور و دورتر سازد. تأثیر سوء ثنای جمیل در نفس آلوده ما، مایه بدبختی‏ها و دورافتادگی‏ها از پیشگاه مقدس حق- جلّ و علا- برای ما ضعفاء النفوس خواهد بود. و شاید عیبجویی‏ها و شایعه‏پراکنی‏ها برای علاج معایب نفسانی ما سودمند باشد که هست، همچون عمل جراحی دردناکی که موجب سلامت مریض می‏شود. آنان که با ثناهای خود ما را از جوار حق دور می‏کنند دوستانی هستند که با دوستی خود به ما دشمنی می‏کنند و آنان که پندارند با عیب گویی و فحاشی و شایعه‏سازی به ما دشمنی می‏کنند دشمنانی هستند که با عمل خود ما را اگر لایق باشیم اصلاح می‏کنند و در صورت دشمنی به ما دوستی می‏نمایند.

من و تو اگر این حقیقت را باور کنیم و حیله‏های شیطانی و نفسانی بگذارند واقعیات را آن طور که هستند ببینیم، آن گاه از مدح مداحان و ثنای ثناجویان آن طور پریشان می‏شویم که امروز از عیبجویی دشمنان و شایعه‏سازی بدخواهان. و عیبجویی را آن گونه استقبال می‏کنیم که امروز از مداحی‏ها و یاوه گویی‏های ثناخوانان. اگر از آنچه ذکر شد به قلبت برسد، از ناملایمات و دروغ‏پردازیها ناراحت نمی‏شوی و آرامش قلب پیدا می‏کنی، که ناراحتی‏ها اکثراً از خودخواهی است. خداوند همه ما را از آن نجات مرحمت فرماید.

3- احتمال دیگر آن است که خطاب به اصحاب ایمان از خواص اهل معرفت و شیفتگان مقام ربوبیّت و عاشقان جمال جمیل باشد که با چشم قلب و معرفت باطن همه موجودات را جلوه حق می‏بینند و نورِ اللَّه را در همه مرائی مشاهده می‏کنند و کریمه‏ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏^[20] را به مشاهده معنوی و سیر قلبی دریافته‏اند- رَزَقَنا اللَّهُ وَ إیَّاکُم.

به این احتمال، امر به تقوا به این طایفه از عشّاق و خواصّ، فرقها با دیگران دارد و ممکن است تقوا از رؤیت کثرت باشد و شهود مرائی و رائی، تقوا از توجه به غیر باشد هر چند به صورت توجه به حق از خلق، تقوا از

ما رَأَیْتُ شَیْئاً إِلَّا وَ رَأَیْتُ اللَّهَ قَبْلَهُ وَ مَعَهُ وَ بَعْدَهُ.^[21]

باشد که خود مقام عادی خُلَّص اولیا است که پای «شی‏ء» در کار است، تقوا از مشاهده‏ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ باشد، تقوا از مشاهده‏ هُوَ مَعَکُمْ‏^[22] و- وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ،^[23] تقوا از جلوه جمال حق در شجره باشد و از این قبیل آنچه مربوط به رؤیت حق در خلق است. و به این منوال، امر به نظر آنچه تقدیم برای فردا کردیم، همان حالات مشاهده حق در خلق و وحدت در کثرت که صورت مناسب به خود را در عوالم دیگر دارد.

4- احتمال آن که خطاب به آنان از خُلّص اولیا باشد که از مرحله رؤیت حق در خلق و جمال حضرت وحدت در کثرتِ فعلی گذشته‏اند و از غبار خلق در آینه مشاهداتشان اثری نیست و از شرک خفیّ در این مرحله تخلّص یافته‏اند، لکن دل به تجلّیات اسماء حق داده و عشّاق دلباخته حضرت اسماء هستند و تجلّیات اسمائی آنان را از غیرْ فانی، و جز جلوات اسماء چیزی مشاهده نمی‏نمایند. در این احتمال امر به تقوا، اتّقا از رؤیت کثرات اسمائی و جلوات رحمانی و رحیمی و دیگر اسماء اللَّه است، گویی بانگ به آنان می‏زند که از ازل تا ابد یک جلوه بیش نیست، و سایر فقرات به مناسبت همین امر تعبیر می‏شوند، و از اینکه گذشتند، شاهد و مشاهده و شهودی در کار نیست و فنا در «هو» مطلق است و لا هُوَ إلَّا هُو^[24] است.

5- جامع ترین احتمالات آن است که هر لفظی چون «آمَنُوا» و «اتَّقُوا» و «انْظُروُا» و «ما قَدَّمَتْ» و هکذا، به معنی مطلقشان حمل شود و همه، مراتب آن حقایق هستند که الفاظ، عناوین موضوعند برای معانیِ بی‏قید و مطلق از حدّ و حدود. و احتمالات دیگری هم اگر باشد در این احتمال مندرج و از مراتب همین است، بنا بر این هر گروه و طایفه‏ای از مؤمنان را به معنی حقیقی شامل می‏شود و مصادیق عنوان مطلق هستند و این مطلب راهگشای فهم بسیار از اخباری است که تطبیق آیاتی را بر یک گروه یا یک شخص نموده‏اند که توهّم می‏شود اختصاص را، و این گونه نیست بلکه ذکر مصداق یا مصادیق است. بدین منوال که ذکر شد از احتمالات راه برای فهم آیه مبارکه‏ وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ‏^[25] که پس از آیه کریمه متقدّمه است، باز می‏شود. و حسب احتمالات متقدّمه در این آیه شریفه نیز مناسب آن احتمالات مختلف المراتب و متّحد الحقیقه احتمالاتی است که تفصیل آن را مجال نیست و فقط به ذکر یک نکته بسنده می‏کنم و آن، آنست که نسیان حق موجب نسیان انفس می‏شود، چه «نسیان» به معنی فراموشی باشد یا به معنی ترک، در هر دو معنی هشدار شکننده‏ای است. لازمه فراموشی حق تعالی آن است که انسان خود را فراموش کند، یا بگو حق تعالی او را به فراموشی از نفس خود کشاند و در همه مراحل سابق، صادق است. در مرحله عمل، آن کس که خدا را و حضور او- جلّ و علا- را فراموش کند به فراموشی از خویشتن خویش مبتلا شود یا کشیده شود، بندگی خود را فراموش کند، از مقام عبودیّت به فراموشی کشیده شود و کسی که نداند چی است و کی است و چه وظیفه دارد و چه عاقبت، شیطان در او حلول نموده و به جای خویشتنِ او نشسته، و شیطانْ عاملِ عصیان و طغیان است و اگر به خود نیاید و به یاد حق برنگردد و به همین حالِ طغیان و عصیان از این جهان منتقل شود، شاید به صورت شیطان مطرود حق تعالی درآید.

و به معنی دیگرش که به معنی ترک باشد، دردناکتر است زیرا اگر ترک اطاعت حق و ترک حق موجب شود که حقْ او را ترک کند و به خود واگذارد و عنایات خود را از او قطع فرماید شک نیست که به خذلان دنیا و آخرت منتهی می‏شود. در ادعیه شریفه‏^[26] معصومین می‏بینیم دعای برای عدم ایکالِ ما به نفس خویش تأکید شده است؛ چه آنان- علیهم السلام- می‏دانستند پیامدهای این مصیبت را، و ما از آن غافل هستیم.

پسرم! گناهان را، هر چند کوچک به نظرت باشند، سبک مشمار انْظُرْ إلی‏ مَنْ عَصَیْتَ‏^[27] و با این نظر، همه گناهان، بزرگ و کبیره است. به هیچ چیز مغرور مشو و خدای تبارک و تعالی را که همه چیز از او است و اگر عنایت رحمانی‏اش از موجودات سراسر عالم وجود لحظه‏ای منقطع شود، اثری حتی از انبیای مرسلین و ملائکه مقربین باقی نخواهد ماند؛ چون همه عالم جلوه رحمانیت او- جلّ و علا- است و رحمت رحمانی او- جلّ و علا- به طور استمرار- با کوتاهی لفظ و تعبیر- مُبقی‏ نظام وجود است «و لا تکرارَ فی تجلّیه جلَّ و علا»^[28] و گاهی تعبیر شود از آن به بسط و قبض فیض علی‏ سبیل الاستمرار، در هر حال حضور او را فراموش مکن و مغرور به رحمت او مباش، چنانچه مأیوس نباید باشی. و مغرور به شفاعت شافعان- علیهم السلام- مباش که همه آنها موازین الهی دارد و ما از آنها بی‏خبریم. مطالعه در ادعیه معصومین- علیهم السلام- و سوز و گداز آنان از خوف حق و عذاب او سرلوحه افکار و رفتارت باشد. هواهای نفسانی و شیطان نفس امّاره ما را به غرور وامی‏دارد و از این راه به هلاکت می‏کشاند.

پسرم! هیچ گاه دنبال تحصیل دنیا، اگر چه حلال او باشد، مباش که حبّ دنیا، گرچه حلالش باشد، رأس همه خطایا است؛^[29] چه خود حجاب بزرگ است و انسان را ناچار به دنیای حرام می‏کشد. تو جوانی و با قدرت جوانی که حق داده است می‏توانی اولین قدم انحراف را قطع کنی و نگذاری به قدم‏های دیگر کشیده شوی که هر قدمی، قدم‏هایی در پی دارد و هر گناهی- گرچه کوچک- به گناهان بزرگ و بزرگتر انسان را می‏کشد، به طوری که گناهان بسیار بزرگ در نظر انسان ناچیز آید بلکه گاهی اشخاص به ارتکاب بعض کبائر به یکدیگر فخر می‏کنند و گاهی به واسطه شدت ظلمات و حجاب‏های دنیوی، مُنْکَرْ به نظر معروف، و معروفْ مُنْکَر می‏گردد.

من از خداوند متعال- جلّ اسمه- مسألت می‏کنم که چشم دل تو را به جمال جمیل خود روشن فرماید و حجاب‏ها را از پیش چشمت بردارد و از قیود شیطانی و انسانی نجاتت دهد تا همچون پدرت پس از گذشت ایام جوانی و فرا رسیدن کهولت بر گذشته خویش تأسف نخوری، و دل را به حق پیوند دهی که از هیچ پیشامد وحشتناک نشوی و از دیگران دلْ وارسته کنی تا از شرک خفیّ و اخفی خود را برهانی.

دنباله این آیات تا آخر سوره، مسائل بس شیوا است که این جانب را حال و مجال نیست که به آنها بپردازم.

بارالها! احمد را نزد خود محمود، و فاطی را مفطوم،^[30] و حسن را احسن فرما، و یاسر را به یُسر^[31] برسان، و این خانواده منتسب به اهل بیت عصمت (ع) را با عنایات خاصّه خود تربیت کن و از شرّ شیاطین درونی و برونی حفظ فرما و سعادت دارَیْن را به آنان عطا فرما. و آخر وصیت من آن است که در خدمت به ارحام،^[32] خصوصاً مادرت که به ما حق‏ها دارد کوشش کن و رضای آنان را به دست‏آور. و الحمد للَّه اوّلًا و آخراً، و الصلاة علی رسول اللَّه و آله الأطهار و اللعنُ علی أعدائهم. به تاریخ 17 شوال 1404/ 26 تیر 63

روح اللَّه الموسوی الخمینی.» (صحیفه امام، ج‏18، ص: 510 ـ 521)

ـ نامه به وزیر آموزش و پرورش؛ استفاده از وجوه شرعی در مدرسه سازی (1365)

[بسمه تعالی ... حضرت مستطاب عالی استحضار دارید که چندی پیش از محضر محترمتان در مورد کسانی که می‏خواهند ثلث سهم مبارک امام- علیه السلام- را صرف مدرسه‏سازی نمایند استفتائی به عمل آمد و اجازه آن حضرت چنین رقم صدور یافت که «بسمه تعالی. مؤمنین محترم مجازند از ثلث سهم مبارک امام- علیه السلام- در امر مدرسه‏سازی، صرف نمایند.» و این بنده چنین فهمیدم که هر کس می‏تواند این ثلث سهم را در این مورد مصرف نماید، اکنون استدعا دارم بیان فرمایید.

1- آیا همه مؤمنین محترم می‏توانند از این طریق آموزش و پرورش را یاری دهند؟

2- و یا این اجازه مخصوص کسانی است که از حضرت مستطاب عالی مجاز در مصرف ثلث سهم مبارک امام- علیه السلام- هستند؟

ضمناً به اطلاع می‏رساند که از موقع صدور این اجازه کمکهای نسبتاً خوبی در امر مدرسه‏سازی به عمل آمده است و از استانها درخواست دارند که اجازه داده شود مردم هر شهری مجاز باشند ثلث سهم مبارک امام- علیه السلام- را در مدرسه‏سازی در شهر خود مصرف نمایند و در صورت امکان ما زاد را به مناطق محروم ارسال نمایند. منوط به امر حضرت عالی است.

ملتمس دعا- 2/ 4/ 1365

- سید کاظم اکرمی- وزیر آموزش و پرورش‏].

بسمه تعالی‏

چنانچه قبلًا هم تذکر داده‏ام مقصود این جانب این است که کسانی که مجازند مقداری از سهم مبارک امام- علیه السلام- را شخصاً در موارد مقرره شرعیه صرف کنند، از این مقدار مجاز می‏توانند به وزارت آموزش و پرورش کمک کنند تا وسایل آموزش و پرورش فرزندانشان بهتر فراهم شود. امید است جناب آقای وزیر محترم آموزش و پرورش و سایر دست‏اندرکاران در این خدمت ارزنده موفق باشند. روح اللَّه الموسوی الخمینی.» (صحیفه امام، ج‏20، ص: 74 ـ 75)

ـ پیام تشکر به رئیس دولت امارات؛ تبریک عید سعید قربان (1367)

«حضرت آقای شیخ زاید بن سلطان آل نهیان، رئیس دولت امارات عربی متحده‏

تلگراف تبریک آن جناب به مناسبت حلول عید سعید قربان واصل و موجب تشکر گردید. متقابلًا این عید بزرگ اسلامی را به جنابعالی و ملت برادر و مسلمان کشورتان تبریک می‏گویم. اگر چه با این مصیبتهای بزرگی که برای مسلمانان جهان و بخصوص ملت مظلوم ایران، پیش آمده جای تبریک و عیدی نمانده. در جایی که سردمداران امریکای جهانخوار دزدانه به خلیج فارس وارد شده و هواپیمای مسافربری را با بیش از 290 نفر انسان بی‏دفاع و زن و کودک بیگناه هدف موشک قرار داده و می‏کشند و نوکر بی‏اراده و مزدورشان صدام جنایتکار در حلبچه و جبهه‏های جنگ هر روزه صدها و هزاران انسان را با بمبهای کشنده شیمیایی همچون برگ درختان روی زمین می‏ریزد و با کمال تأسف بیشتر حاکمان منطقه و کشورهای اسلامی نیز حتی از یک محکومیت لفظی هم دریغ می‏ورزند چه جای عید و تبریکی است. و السلام علیکم. روح اللَّه الموسوی الخمینی.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 72)

ـ پیام تشکر به نایب رئیس دولت امارات؛ تبریک عید سعید قربان (1367)

«جناب آقای رشید بن سعید آل مکتوم، نایب رئیس و نخست وزیر دولت امارات عربی متحده‏

تلگراف تبریک جنابعالی به مناسبت حلول عید سعید قربان واصل و موجب تشکر گردید. متقابلًا این عید بزرگ اسلامی را به آن جناب و ملت برادر و مسلمان کشورتان تبریک گفته، سعادت و سلامت ملل اسلامی و پیروزی آنها را بر دشمنان از خدای تعالی مسألت دارم. و السلام علیکم. روح اللَّه الموسوی الخمینی.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 73)