حفظ محیط زیست از دیدگاه امام خمینی

حفظ محیط زیست

از دیدگاه امام خمینی

محمد رجائی نژاد

اشاره

۱۵ خرداد مصادف است با روز جهانی محیط زیست. محیط زیست دربرگیرندۀ مجموعۀ خاک، آب، هوا، درختان، حیوانات و… است که شوربختانه در سرتاسر جهان، قربانی زیاده‌خواهی انسان‌ها شده است. بسیاری از حامیان محیط زیست براین باورند که محیط زیست در وضعیت قرمز و خطرناک قرار گرفته و اگر به موقع به داد آن نرسیم اولین قربانیان این تخریب خود انسان‌ها خواهند بود. ازجمله کسانی که در این بین می‌توانند به داد آن رسیده و نقش نجات‌بخشی نسبت به محیط زیست ایفا نمایند، مراجع و رهبران و عالمان دینی و مذهبی هستند که می‌توانند با توصیه‌ها و نظرات و اجتهاد فقهی بر حفظ همه‌جانبۀ محیط زیست تأکید کرده و مانع تخریب روزافزون آن شوند.

امام خمینی یکی از مراجع دینی بود که با نوآوری‌هایش در فقه، توجه به اقتضائات روز و در نظر گرفتن زمان و مکان در اجتهاد؛ توانست نسبت به حفظ محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن نقش سازنده‌ای ایفا کند. حال ببینیم دیدگاه ایشان در این زمینه چیست؟

حفظ محیط زیست از دیدگاه امام خمینی

حفظ محیط زیست چیست؟ به مجموعه کارهایی که برای نگهداری محیط زیست یا جلوگیری از تخریب آن انجام می‌گیرد، حفظ محیط زیست گفته می‌شود. تلاشی است برای حفظ سلامتی محیط و انسان‌ها، در سطوح شخصی، سازمانی یا دولتی و...

با این تعریف هر عقل سلیمی با حفظ محیط زیست هم‌داستان است. همۀ ادیان الهی و غیر الهی نیز بدان توصیه می‌کنند. در همه ادیان الهی و آیین‌های بزرگ، پاکی و عدم آلودگی جزء وظایف دینی شمرده شده است. «النظافه من الایمان» که به حفظ پاکی در همه زمینه‌ها اعم از انسان، زمین، آب، هوا و غیره اشاره می‌کند؛ بنابراین جلوگیری از آلودگی‌ها که از اهداف حفاظت محیط زیست است، تنها مسئلۀ امروزی نبوده و در طول تاریخ بشر اهمیت داشته است.

خداوند در قرآن می‌فرماید:

«اعْبُدُوا اللَّهَ‌ مَا لَکُمْ‌ مِنْ‌ إِلٰهٍ‌ غَیْرُهُ‌ هُوَ أَنْشَأَکُمْ‌ مِنَ‌ الْأَرْضِ‌ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ‌ فِیهَا»

خدا را پرستش کنید، که معبودی جز او برای شما نیست! اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادی آن را به شما واگذاشت!»

شمایی که از زمین و خاک آفریده شده‌اید، «إِسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا» توان آباد نمودن زمین و محیط زیست نیز به شما داده شده است. پس حفظ و آباد کنید زمین را! خداوند، توان و استعدادِ آبادکردن زمین را به آدمیان بخشیده و آنها را به سوی آبادانی گرایش داده است. این خود نعمت بزرگی است و خداوند را شایستۀ بندگی و عبادت می‌کند. پس یکی از بهترین عبادت‌ها حفظ محیط زیست است، همانطور که آلودگی و تخریب آن نیز گناه است و عقوبت دارد.

حفظ محیط زیست در سیرۀ نظری و عملی امام خمینی آشکار و بارها بر آن تأکید کرده است. دقت در نظرات و زندگی حضرت امام، نشانگر توجه ویژۀ ایشان بر حفظ محیط زیست است. چنانچه در پاسخ به نامۀ یکی از علمای قم، ضمن اعتراض به ایشان می‌نویسد:

آیا «امروز هم شیعیان می‏توانند بدون هیچ مانعی با ماشین‌های کذایی جنگل‌ها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است را نابود کنند و جان میلیون‌ها انسان را به خطر بیندازند و هیچ‌کس هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد؟... بالجمله آن‌گونه که جناب‌عالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید بکلی باید از بین برود و مردم کوخ‏نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند!» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 151)

همچنین در نامه‌ای به آقای محمدعلی انصاری توضیح می‌دهد:

«در حفظ محیط زیست و سالم‏سازی طبیعت و جلوگیری از قطع درختها حتی در منازل و املاک اشخاص، در مسائل اطعمه و اشربه، در... همه اینها گوشه‏ای از هزاران مسئله مورد ابتلای مردم و حکومت است... اگر بعضی از مسائل در زمان‌های گذشته مطرح نبوده است و یا موضوع نداشته است، فقها امروز باید برای آن فکری بنمایند.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 177)

پس می‌بینیم که از دیدگاه امام خمینی محیط زیست و حفظ آن یکی از اقتضائات روز است که فقها و علما باید به آن پرداخته و اجتهاد کنند. وارد این موضوعات شده و سعی کنند از ابعاد و زوایای مختلف فقهی به مسائل مربوط به محیط زیست و آسیب‌هایی که ناشی از تخریب محیط زیست می‌شود، وارد شده و جنبه‌های فقهی و حقوقی آن را بیان کنند.

این دیدگاه امام خمینی به محیط زیست اختصاص به پس از انقلاب و دوران نظام جمهوری اسلامی نداشت، بلکه ایشان پیش از انقلاب نیز دغدغۀ حفظ محیط زیست داشت. به‌گونه‌ای که در دوران پهلوی نیز بر ملی کردن مراتع و جنگل‌ها تأکید داشت؛ البته ملی کردنی که به نفع ملت باشد، نه دربار و اطرفیان شاه! ملی کردنی که سرپوشی بر غارت ذخایر کشور نباشد. لذا ضمن نقد عملکرد رژیم شاه در ملی کردن منابع طبیعی و جنگل‌ها و... آن نوع از ملی کردن منابع طبیعی و حفظ محیط زیست را قبول داشت که به نفع ملت و کشور و خود محیط زیست باشد، نه به سود رژیم شاه و درباریان و شرکت‌های بزرگ آمریکایی یا صهیونیستی و انگلیسی! (صحیفۀ امام، ج 3، ص 410) رژیم شاه در مقطعی گاه با اسم ملی‏ کردن‏ جنگل‌ها، ملی کردن مراتع، ملی کردن آبها، ملی کردن رودخانه‏ها، آب‌های زیرزمینی، تمام جاهای خوب را در اختیار شرکت‌های بزرگ امریکایی یا صهیونیستی یا انگلیسی قرار می‌داد.

نتیجه آن که امام خمینی برای حفظ محیط زیست ارزش فراوانی قائل بود و همگان را به توجه به این موضوع مهم سوق می‌داد و فقه را برای خدمت به ملت و محیط زیست می‌دانست.