معرفی کتاب (2)
تعلیقه بر فوائد رضویه
محمدکاظم تقوی
دومین کتابی که به قلم امام خمینی(س) نوشته شده و یک جلد از مجموعه «موسوعه الامام الخمینی» می باشد، کتاب «التعلیقه علی الفوائد الرضویه» است.
در معرفی «شرح دعاء سحر» گفتیم که حضرت امام در قالبهای گوناگون و به زبان های فارسی و عربی کتاب نوشته است. ایشان هم بر بعضی از متون فقهی حاشیه نوشته و هم بر برخی از مهمترین متون عرفانی تعلیقه نوشته و نظرات خود را ثبت کرده است و تعلیقه بر کتاب«فوائد رضویه» قاضی سعید قمی(قدس سره) یکی از آثار تعلیقه ای ایشان است.
عالم بلند آوازه و حکیم عارف، قاضی سعید قمی(قدس سره) اهتمام فراوانی به شرح کتابهای حدیثی داشته که شرح توحید صدوق اثر معروف او و یکی از آثار ایشان شرح حدیث معروف رأس الجالوت، است.
لازم به ذکر است که جناب قاضی سعید قمی، علاوه بر این که حکیم مشائی و عارفی بزرگ بوده، در دیگر علوم مانند علوم ریاضی و نیز طب، دستی داشته است. نیز در تفسیر و فقه و حدیث و رجال، نیز دارای تبحر بوده چنانکه دارای منصب قضاء هم بوده است. تحصیلات او در علوم عقلی نزد ملامحسن فیض کاشانی،حکیم ملا عبدالرزاق لاهیجی و عالم عارف ملا رجب علی تبریزی بوده و طبیعی است که از اساتید خود در حکمت و عرفان متأثر شده باشد.
اما امام خمینی(س) که به حق آیتی بزرگ از جامعیت علوم عقلی و نقلی بوده، در حکمت و عرفان بیشتر مشی و منهج و آراء جناب محی الدین و صدرالمتألهین(رضوان الله علیهما) را دارد و در عین حالی که قاضی سعید قمی را از «أعظم عرفاء شیعه» و «اکرم أمناء شریعت» میداند اما از منظر علمی و مبانی حکمی، ملاحظات و تعلیقاتی به عنوان شرح و توضیح، یا نقد و بیان اشکال دارد که در دومین اثر قلمی خود به آن اقدام کرده است.
اصل کتاب که به قلم جناب قاضی سعید قمی میباشد ـ فوائد رضویه ـ شرح حدیث رأس الجالوت نام دارد و حاوی حدیث شریف جواب امام رضا(علیه السلام) به بزرگترین عالم یهودی آن عصر ـ رأس الجالوت ـ میباشد که از آن حضرت درباره کفر و ایمان، جنت و نیران و ... پرسیده بود. همچنین این عالم یهودی از عالم آل محمد(علیه و علیهم السلام) از: واحد متکثر، متکثر متوحد، مُوجَد مُوجِد، جاری منجمد و ناقص زائد، پرسش کرده بود. وقتی حضرت رضا(ع) به پرسشهای او پاسخ فرمود، او در حالی که متحیر و سرگردان و شگفت زده بود، فریاد زد و شهادتین بر زبان آورد و خطاب به امام رضا(ع) گفت:«انّک ولی الله و وصیّ رسوله و معدن علمه حقاً حقاً».
حضرت امام در مقدمه تعلیقه، دستیابی و اطلاع خود از حدیث معروف رأس الجالوت و شرح آن به قلم قاضی سعید قمی را برای خویش از «تأییدات ربوبیه» و «توفیقات قدسه الوهیه» میداند و این حدیث شریف را با تعبیر «الحدیث القدیس، النازل عن سماء الوحی و التقدیس» توصیف کرده که با قلم «شیخ العرفاء الکاملین ... المؤید بتأییدات الربّ المجید، القاضی الشریف السعید» شرح شده است. ایشان تاریخ کلی این مکتوب خود را در دهه سوم عمر خود ثبت نموده و مرقوم داشته:«واتفق ذلک فی العشر الثالث من مراحل عمری و منازل دهری».
ایشان انگیزه خود از پرداختن به این اثر عرفانی را شرح بعضی از مطالب آن و نیز نقد مواضع دیگری از آن بیان داشته است.
حضرت امام مجموعاً سی تعلیقه کوتاه و بلند و مختصر و مفصل بر فوائد رضویه نوشته است که به نکاتی از آنها اشاره می شود: در تعلیقه دوم در مقام تبیین توحید حق ـ تبارک و تعالی ـ مرقوم داشته:« امکان شأنش کثرت است و در ذات ممکن غیریت نهفته است و وحدت از صقع ربوبی بر آن عارض می شود، در نتیجه ممکنات ذاتاً متکثرند، ولی وجوداً واحد می باشند و این وحدت از عالم وجود است ... و بازگشت وحدت، به وجوب و غنی و بی نیازی و قیومیت است، اما بازگشت کثرت،امکان و فقر و تقوم میباشد.
تعلیقه سوم در موضوع انسان کامل است یکی از دو مسئله محوری عرفان نظری که یکی توحید و وحدت حق تعالی است و دیگری، موحد و انسان کامل.
ایشان در تعلیقه ای که به موضوع انسان کامل مربوط می شود، متذکر شده: سرّ اینکه علی امیرالمؤمنین(ع) باطناً و سرّاً با انبیا بوده و ظاهراً و علناً با بنی خاتم(علیه و علیهم السلام) همین مقام معنوی والای آن حضرت میباشد، نبوت نبی خاتم(ص) دائمی، سرمدی، ازلی و ابدی است، چنانکه نبوت عین ثابت حضرتش بر سائر أعیان نیز ازلی و ابدی است.
تعلیقه ای دیگر در موضوع «نفس» می باشد و در 6 صفحه و مفصل نوشته شده است. مرحوم قاضی سعید قمی در متن، در بحث از موضوع نفس، روایتی از امیرالمؤمنین(ع) نقل میکند که:«سأله اعرابی عن النفس فقال علیه السلام له: (عن أیّ الانفس تسأل؟)...
حضرت امام در آغاز تعلیقه خود چنین نوشته است:
«و فی هذاالخبر الشریف اسرار غریبه أشار إلی بعض منها ذلک العارف الکامل ـ رضی الله عنه ـ و نحن نشیر إلی لمحه منها بطریق الاجمال بعون الله المتعال، و یبقی الاخر تحت الاستار، و لعلّه یکشف علی قلب أهله ولی الاسرار» ایشان در همین بحث، از مولانا جلال الدین بلخی رومی، به «العارف الحکیم المولوی» نام برده که در مثنوی خود پس از ابیاتی که درباره مراتب سیر به سوی نشآت متتالیه و عوالم وجودیه، میباشد گفته:
پس عدم گردم عدم چون ارغنون ... گویدم کانّا إلیه راجعون
و در فرازی دیگر زبان در کام می کشد و شمشیر قلم در نیام می برد و سربسته می گوید:
«و ههنا أسرار و رموز نترکها خوفاً من أبناءالزمان و الاطاله فی البیان، فایاک أن تفشو هذه الأسرار عند أهل هذه الدیار.» و این یعنی:«هر که را اسرار حق آموختند ـ مهر کردند و لبانش دوختند.»
کما اینکه در تعلیقه بیست و دوم درباره حجاب کثیره داشتن حق تعالی، به این سروده عارف شیرازی حافظ استشهاد می کند:
تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز!
و یادآور می شود: «و هاهنا أسرار لارخصه لافشائها».
در بخش پایانی این کتاب مرحوم قاضی سعید تحت عنوان «خاتمه» یک صفحه ای نوشته و محتوای شرح خود بر حدیث رأس الجالوت را از «أسرار» ویژه ای می داند که خداوند به خواصی از بندگانش ـ که اهل براهین قویمه با معاضدت مجاهدات ذوقیه و ریاضات عقلیه هستند ـ عطا کرده، و سفارش میکند که آن را با «اهل لداد» در میان نگذارند که افشاء آن برای آنان عواقب دارد! حضرت امام در این بخش مطالب جالبی دارد و در تعلیقه ای پنج صفحه ای میگوید:«و إن ها هنا رموز مرموزه و کنوز من العلم مکنوزه لکن نترکها لمنافاتها مع وضع الرساله، و الان نذکر الوجهین بطریق الاختصار، و نتلو علیک سرّاً دون الجهاد.» ایشان پس از آنکه دو احتمال یا وجه در معنای این روایت شریف رضوی بیان کرده، و البته در پرده و سرّاً و برای اهلش، در پایان در یک صفحه مرقوم داشته، که میشود آن را اولین مکتوب با رویکرد سیاسی ـ اجتماعی ایشان شمرد:
«و لقد سلکنا فی هذه الاوراق طریق الایجاز و رفضنا التفصیل و التطویل بالاغماز، فان المجال ضیّق و الحال غیر موافق، و اهل الزمان غیر شائق لهذه الحقائق بل فی هذا العصر ـ الذی عدّالعصر الذهبی ـ یکون کسب المعارف و طلب العلوم الدینیه عاراً علی عار، و خرجوا فوجاً بعد فوج عن هذا الشعار، و ترکوا أدیانهم لزخرف الدنیا الدنیه، و رفضوا أیمانهم لزبرج الأمور الطبیعیه فاستحقروا الدین و أهله استحقاراً و استکبروا علی أهل الشریعه و العلم استکباراً و هتکوا حرمه الاسلام و ناموس القرآن سرّاً و جهاراً و وضعوا القوانین الملعونه خالف صراحه القرآن و مالوا فی القضاء عن طریقه البینات و الایمان و جلس فی مقام النبی صلی الله علیه و آله و الوصی کل فاسق و جاهل، و تولّی الحکومه علی الناس کل سافل و أراذل مع هذه القواعد المجعوله و العقول الناقصه، و لقد ضاقت الارض علی أهل العلم و الدیانه لا مفرّلهم، و بهذه البلاد التی أشبه ببلاد الکفر لا مقرّلهم و لقد عد لباسهم لباس الشهره و الذله، و لأیاتی علی أحد فوق ذلک من المذّله فهذا الزمان هوالذی أخبر اهل البیت بأنّه «لا یبقی فیه من الاسلام إلا اسمه، و لا من القرآن إلا درسه.» حضرت امام در این سوگواره، هم از عدم رونق علوم دینی می نالد و هم از تضییقات طاقت فرسا بر اهل علم و حوزویان، توسط حکومت استبدادی و مأموران خشن حکومتی، شکوه میکند و هم از فاسد و ناصالح بودن حکومت و حاکمان، فریادش بلند است که هر سفله بر جایگاهی که در اصل به نبی و وصی اختصاص دارد، تکیه زده و اراذل حکومت میکنند که نتیجه آن حکمرانی سفلگان و اراذل و مشحون به انواع فساد و ظلم و حق خوری و حق کشی خواهد بود.
سید روح الله بیست و هشت ساله این نگاه و نظر را به عرصه اجتماع و سیاست زمان خود دارد که هم از ریا و سالوس و تزویر و فریبکاری رضا خان مستبد و ظالم باخبر بود و هم چکمه استبداد را در پای او دیدکه نه تنها عالم مجاهد سیدحسن مدرس را مظلومانه و در بدترین وضعیت به تبعید فرستاده که حتی در برابر حلم و اخلاق و ادب و مدیریت توأم با مدارا و عقلانیت مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری(قدس سره) هم کوتاه نیامد و انواع تضییقات را برای حوزویان مقرر کرده بود و فروپاشی و نابودی حوزه را در سرداشت.
لازم به ذکر است که در کتاب«آئینه دانشوران» در معرفی تألیفات امام خمینی، علاوه بر این تعلیقه بر فوائد رضویه، «دو شرح دیگر» نیز گزارش شده که دقیق و درست نمی باشد و منظور از دو شرح همان دو احتمال دیگر ایشان در معنای حدیث رأس الجالوت است که در خاتمه ذکر شده است نه اینکه نوشته جداگانه ای باشد.
این کتاب کم حجم پرمعنا و محتوی، برای اولین بار در سال 1375 ش در 192 صفحه انتشار یافت و در مجموعه «موسوعه الامام الخمینی» تحت شماره (43) با ویرایش و تحقیق افزون تر، در 183 صفحه به دوستداران حکمت و عرفان و معارف عرشی اهل بیت(ع) تقدیم شده است.
.
انتهای پیام /*