سالگرد رحلت همسر مکرمۀ امام خمینی، خانم ثقفی را گرامی می داریم.

نقش بانوی صبر و شکیبایی، خانم خدیجه ثقفی

در پیشبرد موفقیت امام خمینی

محمد رجائی نژاد

چکیده

«زن نقش بزرگی در اجتماع دارد. زن مظهر تحقق آمال بشر است... از دامن زن مرد به معراج می‏رود. دامن زن محل تربیت بزرگ زنان و بزرگ مردان است.» (امام خمینی 1378 ج ‏7: 341)

با مطالعه و تعمق در این جملات امام خمینی و نظرات و جملات شبیه به آن می­توان به عمق نگاه مثبت و روشن­بینانه ایشان نسبت به زنان و نقش آنان در اجتماع، پی برد. حال این نگاه مثبت از کجا ریشه گرفته؟ از پیشینه ذهنی ایشان نسبت جایگاه و نقش محارم از بانوان دوره‌های گوناگون زندگی. چراکه علم روانشناسی شخصیت می­گوید: نوع تربیت و تأثیرگذران مراحل مختلف زندگی انسان تأثیر زیادی در دیدگاه­های مثبت و منفی به امور دارد. حال این پرسش پیش می­آید نقش­آفرینان و تأثیرگذران بر شخصیت امام خمینی در دوره­های تاریخ زندگی چه کسانی بودند؟ چه نقشی در موفقیت و برتری ایشان داشتند؟

به‌درستی که در دورۀ پس از ازدواج، بانوی بزرگ انقلاب، همسر حضرت امام، خانم ثقفی با شکیبایی و همراهی و همدلی نسبت همسر نقش بزرگی در موفقیت امام خمینی داشته­اند.

مقدمه

وجود و حضور یک مرد یا زن فداکار به عنوان همسر می‌تواند عامل و راز مهمی برای موفقیت افراد باشد. با کمی دقت با قاطعیت می‌توان گفت که وجود هر مرد و زن شایسته به عنوان همسر، باعث موفقیت، سعادت و خوش‌بختی فردی می‌شود که از این نعمت بزرگ بهره‌مند است. به فرمایش امام خمینی «از دامن زن مرد به معراج می‏رود.» موفقیت یک زن یا مرد، در گرو همکاری‌، همیاری‌، حمایت و پشتیبانی همسرش امکان دارد. اگر در هر کجا فردی سعادت‌مند، توانگر و کامیاب است‌، قطعاً در پشت سر او، یک همسر فهمیده، حامی‌، وفادار و فداکار وجود داشته و از تلاش‌ها، فعالیت‌ها، کارها و تصمیم‌های او به نحو احسن و با تمام توان حمایت می‌کند. کار، فعالیت‌، تلاش مستمر، ریسک‌، تصمیم‌گیری‌، ایده‌پردازی و… بدون پشتیبانی خانواده و همسر، با شکست مواجه خواهد شد و نتیجه‌ای جز فروماندن در گرداب نخواهد داشت‌. زنان و مردان بزرگ دارای همسران فداکاری بوده‌اند که همراه با آنان سختی‌ها، مشکلات‌، گرفتاری‌ها، فقر، نداری‌، بدهکاری و آوارگی را تحمل کرده و طعم تلخ شکست، هجرت، غربت و بی­مهری­ها و... را چشیده‌اند. این زنان و مردان پا به پای همسران خود جنگیده‌اند، در فعالیت­ها و کارهای آنان مشارکت داشته‌اند و گاه بار خانه و بچه‌ها و زندگی را با هزار مشقت به تنهایی به دوش کشیده‌اند. بی­مهری­ها، زخم­زبان­های خودی­ها و غیر خودی­ها دیده و شنیده­اند، مگر نیست که خود امام فرموده­اند: «خون دلی که پدر پیرتان از این دسته متحجر خورده است هر گز از فشارها و سختیهای دیگران نخورده است» (امام خمینی 1378 ج 21: 278) قطعاً این خون­دل خوردن­ها و سختی­ها به تنهایی نبوده، دوشادوش امام، همسر ایشان، گاه دو چندان به این سختی­ها و مشقت­ها و خون­دل­خوردن­ها دچار شدند، ولی خم به ابرو نیاوردند و صبر کردند و مزد صبر خود را که پیروزی و عظمت و شکوه بود، دیدند.

گاه خانم ثقفی در دوران مبارزات و گرفتاری­ها و زندان و حصر همسرشان امام خمینی، طوری در خانه و خانواده مدیریت و عمل می­کردند که گویی خود امام حضور دارند؛ در خاطرات نزدیکان امام آمده است که روز بعداز دستگیری و زندانی شدن امام در تهران، منزل امام در قم خیلی شلوغ شده بود و بچه­ها و بستگاه و یاران اما خیلی ناراحتی و بی­تابیمی­کردند، ولی این همسر امام بود که چادر به سر کرده و با متانت و صبر خاصی دیگران را دلداری داده و بیت را مدیریت می­کردند. پس از زندانی شدن امام نیز به تهران رفته و در خانه پدری مستقر شد و هر روز خود غذا درست کرده و برای امام می­بردند. (قدس ایران 1388: 98 و 99)

رهبر انقلاب هند، گاندی در کتاب «سرگذشت من‌» در مورد همسرش می‌نویسد:

او یک مزیت اخلاقی داشت که از هر حیث قابل ملاحظه بود. خواه و ناخواه، تعمداً یا بدون قصد صلاح خود را پیروی از من می‌دانست و در راه زندگی ساده و بی‌آلایش هرگز مانع و رادعم نشده و نمی‌شد. در نتیجه با این که از نظر اخلاق تفاوت‌هایی با هم داشتیم، اما همیشه احساس می­کردم که زندگی ما توأم با رضایت و سعادت و موفقیت بوده است. (گاندی: 127)

قطعاً نقش همسر امام نیز اینگونه بوده است که حضرت امام بارها به آن اذعان داشتند. یکی از نوه­های امام می­گوید: علاقه و محبت زیادی بین امام و همسرشان بود. به طوری که از نظر امام همسرشان در یک طرف قرار داشت و بچه­ها در طرف دیگر. یادم هست یک بار که خانم به مسافرت رفته بودند، آقا خیلی دل تنگی می­کرد. وقتی اخم می­کردند، ما به شوخی می­گفتیم، اگر خانم باشند آقا می­خندد، اگر نباشد اخم می­کند. یک بار به ایشان گفتم: خوش به حال خانم که شما اینقدر دوستشان دارید. امام گفت: خوش به حال من که چنین همسری دارم. فداکاری که خانم در زندگی من کردند، هیچ کس نکرده است. (سعادتمند 1393: 29)

در موفقیت و توانگری‌، چیزی به نام زن و مرد نداریم‌. اگر زنی موفق شده‌، با حمایت‌های بی‌دریغ همسرش بوده و اگر مردی هم موفق شده با حمایت همسرش بوده و کسی نمی‌تواند ادعا کند که همسر و خانواده‌اش هیچ‌نقشی در کار و فعالیت او نداشته و ندارد. واقعا با قاطعیت باید گفت که در پشت سر هر مرد موفق‌، زنی وجود دارد و در پشت سر هر زن موفق‌، مردی‌. به طور کلی موفقیت این افراد تنها به خودشان متعلق نیست‌، بلکه متعلق به خانواده نیز می‌باشد.

موفقیت خانم ثقفی به عنوان یک همسر نمونه در کنار امام، تنها به اطاعت محض از امام نبود، بلکه ایشان شخصیت و اخلاق ویژه خود را داشتند، علاوه بر اینکه مدیریت اندرونی و داخل منزل با ایشان بود، نوع رفتار و  ارتباط و مدیریت خاص خانم ثقفی در اجتماع نیز مزید بر موفقیت و پیشرفت امام بود. در دوران مبارزات چه در قم و چه در نجف، خانم ثقفی با توجه به اخلاق و منش خوبی که داشت، یک رفت و آمد مدیریت شده و متین و سنگین با بیشتر بیوت مراجع و علما و بعضی از یاران و شاگردان نزدیک امام داشت (قدس ایران 1388: 106 و 107) و این بستر مناسبی ایجاد می­کرد جهت فعالیت و موفقیت امام، به ویژه ارتباط ایشان با خانواده مبارزان زندانی موجب آرامش آنان شده و ادامه راه را برای خود امام و دیگر مبارزان سهل و آسان می­کرد. (قدس ایران 1388: 134)

یک انسان برای رسیدن به موفقیت و خوشبختی، بیش از آنکه به حمایت مالی و مادی افراد نیاز داشته باشد، به حمایت‌های معنوی دیگران نیاز دارد و در پرتو همین حمایت‌ها و دوستی و صمیمیت­های خانوادگی است که برخی از افراد قادر به فتح قله‌های بزرگ زندگی شده و می‌توانند به مراحل بالایی از علم، دانش و قدرت دست یابند. لذا حضرت امام همیشه به فرزندان و نوه­ها توصیه می­کرد در زندگی خانوادگی سعی کنید با هم دوست و رفیق باشید تا به موفقیت برسید. (رجائی 1376 ج1: 60)

در مجموع می­توان گفت که تمدن مخلوق کار مشترک و دوشادوش زنان و مردانی است که خستگی­ناپذیر و پرتوان در عرصه اجتماع درخشیده و هر یک به اندازه توان و نیروی خود، سنگی بر بنای آن نهادند و اثر تلاش آنان همچنان در زندگی ما تأثیرگذار بوده و انسان کنونی‌، موفقیت‌، وسایل‌، ابزارها و جلال و جبروت دنیایی خود را مدیون آنان است‌. لازم به گفتن نیست که اگر کسی بخواهد تأثیر هر یک از زنان یا مردان را در خلق و جریان تمدن نادیده گرفته و یا نقش یکی را پررنگ‌تر و دیگری را کم اثر جلوه دهد، فقط خود را فریفته است و به خود جفا کرده است‌. به اعتقاد حضرت امام درست است که مردان بر ملت­ها حق دارند و در پیشرفت و تمدن بشریت نقش زیادی دارند، ولی زن­ها حق و نقش بیشتری دارند. چرا که این زن­ها هستند مردان شجاع را در دامن خود بزرگ می‏کنند و همانطور که قرآن کریم انسان‏ساز است، زن­ها نیز انسان‏سازند. (امام خمینی ج ‏6: 300) زن مربی جامعه است، از دامن زن انسان­ها پیدا می‏شوند. مربی انسان­ها زن است. سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. زن با تربیت صحیح خودش انسان درست می‏کند؛ و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد می‏کند. مبدأ همه سعادت­ها از دامن زن بلند می‏شود. زن مبدأ همه سعادت­ها باید باشد. (همان ج ‏7: 339)

یکی از ضرب­المثل­هایی که همه ما بارها شنیده­ایم این است: پشت سر هر مرد موفقی، یک زن موفق قرار دارد. گذشته از حقیقت موجود در این گفته، اطراف خود می­بینیم که هر مرد همسری دارد که حمایتش می­کند. اما این که این حمایت به چه معناست، مقوله­ای است بسیار گسترده که نیاز به بررسی عمیق­تر دارد.

آن چه اعتماد به نفس مرد را برای پیشرفت زیاد می­کند، علاوه بر صبر و تحمل، مورد تحسین و تأیید همسر قرار گرفتن است. البته این مسأله برای بانوان یک کار سختی است. برای زنی که در کنار وظایف خانه­داری، همچون کارهای منزل، بچه­داری، مهمان­داری و... باید ناملایمات و سختی­ها و... جامعه را هم به دوش بکشد و تحمل کند، تنها به دلیل فعالیت­های سیاسی و مبارزات شوهر! لذا فشار روحی و روانی فراوانی بر او وارد می­شود، با اینحال صدای اعتراضش که بلند نمی­شود، از همسر حمایت کرده و با صبر و بردباری خویش به نوعی تحسین و تأیید نیز می­کند. تاثیر این روش و نگاه به زندگی و همسر، به قدری زیاد است که مرد بدون آن که خودش بفهمد چنان اثر و انرژی می­گیرد که قابل توصیف نباشد. امام خمینی این رفتار و اخلاق را در همسرشان دیده و درک کرده بود که بارها سفارش ایشان را به فرزندان می­کرد که مراقب خانم باشید، خانم خیلی برای من زحمت کشیده است. (طباطبایی 1379: 526 و 527)

این حمایت و پشتیبانی و همراهی و همدلی همسر امام، مختص پیش از پیروزی انقلاب نبود، بلکه تا آخرین لحظه­های عمر حضرت امام ادامه داشت. در خاطرات نزدیکان آمده است که پس از انقلاب در رفتار و اخلاق خانم امام هیچ نغییری به وجود نیامد، همان سلوک انسانی و اسلامی، در عین حال تیزبینی و مدیریتی خود را دارا بود. در نشست­ها و مهمانی­های خانوادگی و جمعی که همسران بیشتر مسئولان و مدیران و... کشور خدمت خانم امام می­رسیدند، اگر مشکل و مسأله سیاسی خاصی در کشور رخ داده بوده، به حاضران در مجلس که هر کدام سلایق و علایق سیاسی خاص خود را داشتند، اجازه نمی­داد که مباحث سیاسی مطرح شده و موجب کدورت گردد، فوری محور صحبت­ها را تغییر داده و می­گفتند: شماها آمدید مهمانی و یک ساعتی خدمتتان باشیم؛ از این بحث­ها دست بردارید و حال و هوای مجلس را تلخ نکنید. (قدس ایران 1388: 133 و 134) این هنر مدیریت همسر امام بود که موجب حفظ شخصیت و چهره امام می­شد. البته پس از انقلاب تحت اشراف و راهنمائی خانم ثقفی، بانوان دیگری نیز در منزل امام منشأ اثرات مهم و ارزشمندی بودند؛ وی با نقش­آفرینی بسیار دل­سوزانه و هوشمندانه و صادقانه موجب حفظ شخصیت و وجهه الهی و عرفانی حضرت امام شده و با گردآوری و حفظ و بسط آثار امام، به ویژه آثار ادبی و عرفانی ایشان، برای دوست­داران امام خدمت بزرگی کردند. این کسی بنود، جز سرکار خانم فاطمه طباطبایی، همسر فرزند امام، حاج سید احمد آقا خمینی که در دوره هشت ساله حضور امام در جماران و پس رحلت، از بانوان تأثیرگذار به شمار می­روند.