نقش بانوی صبر و شکیبایی، خانم خدیجه ثقفی
در پیشبرد موفقیت امام خمینی
محمد رجائی نژاد
چکیده
«زن نقش بزرگی در اجتماع دارد. زن مظهر تحقق آمال بشر است... از دامن زن مرد به معراج میرود. دامن زن محل تربیت بزرگ زنان و بزرگ مردان است.» (امام خمینی 1378 ج 7: 341)
با مطالعه و تعمق در این جملات امام خمینی و نظرات و جملات شبیه به آن میتوان به عمق نگاه مثبت و روشنبینانه ایشان نسبت به زنان و نقش آنان در اجتماع، پی برد. حال این نگاه مثبت از کجا ریشه گرفته؟ از پیشینه ذهنی ایشان نسبت جایگاه و نقش محارم از بانوان دورههای گوناگون زندگی. چراکه علم روانشناسی شخصیت میگوید: نوع تربیت و تأثیرگذران مراحل مختلف زندگی انسان تأثیر زیادی در دیدگاههای مثبت و منفی به امور دارد. حال این پرسش پیش میآید نقشآفرینان و تأثیرگذران بر شخصیت امام خمینی در دورههای تاریخ زندگی چه کسانی بودند؟ چه نقشی در موفقیت و برتری ایشان داشتند؟
به‌درستی که در دورۀ پس از ازدواج، بانوی بزرگ انقلاب، همسر حضرت امام، خانم ثقفی با شکیبایی و همراهی و همدلی نسبت همسر نقش بزرگی در موفقیت امام خمینی داشتهاند.
مقدمه
وجود و حضور یک مرد یا زن فداکار به عنوان همسر می‌تواند عامل و راز مهمی برای موفقیت افراد باشد. با کمی دقت با قاطعیت میتوان گفت که وجود هر مرد و زن شایسته به عنوان همسر، باعث موفقیت، سعادت و خوشبختی فردی میشود که از این نعمت بزرگ بهره‌مند است. به فرمایش امام خمینی «از دامن زن مرد به معراج میرود.» موفقیت یک زن یا مرد، در گرو همکاری، همیاری، حمایت و پشتیبانی همسرش امکان دارد. اگر در هر کجا فردی سعادتمند، توانگر و کامیاب است، قطعاً در پشت سر او، یک همسر فهمیده، حامی، وفادار و فداکار وجود داشته و از تلاش‌ها، فعالیتها، کارها و تصمیم‌های او به نحو احسن و با تمام توان حمایت میکند. کار، فعالیت، تلاش مستمر، ریسک، تصمیم‌گیری، ایده‌پردازی و… بدون پشتیبانی خانواده و همسر، با شکست مواجه خواهد شد و نتیجه‌ای جز فروماندن در گرداب نخواهد داشت. زنان و مردان بزرگ دارای همسران فداکاری بوده‌اند که همراه با آنان سختیها، مشکلات، گرفتاریها، فقر، نداری، بدهکاری و آوارگی را تحمل کرده و طعم تلخ شکست، هجرت، غربت و بیمهریها و... را چشیده‌اند. این زنان و مردان پا به پای همسران خود جنگیده‌اند، در فعالیتها و کارهای آنان مشارکت داشتهاند و گاه بار خانه و بچهها و زندگی را با هزار مشقت به تنهایی به دوش کشیده‌اند. بیمهریها، زخمزبانهای خودیها و غیر خودیها دیده و شنیدهاند، مگر نیست که خود امام فرمودهاند: «خون دلی که پدر پیرتان از این دسته متحجر خورده است هر گز از فشارها و سختیهای دیگران نخورده است» (امام خمینی 1378 ج 21: 278) قطعاً این خوندل خوردنها و سختیها به تنهایی نبوده، دوشادوش امام، همسر ایشان، گاه دو چندان به این سختیها و مشقتها و خوندلخوردنها دچار شدند، ولی خم به ابرو نیاوردند و صبر کردند و مزد صبر خود را که پیروزی و عظمت و شکوه بود، دیدند.
گاه خانم ثقفی در دوران مبارزات و گرفتاریها و زندان و حصر همسرشان امام خمینی، طوری در خانه و خانواده مدیریت و عمل میکردند که گویی خود امام حضور دارند؛ در خاطرات نزدیکان امام آمده است که روز بعداز دستگیری و زندانی شدن امام در تهران، منزل امام در قم خیلی شلوغ شده بود و بچهها و بستگاه و یاران اما خیلی ناراحتی و بیتابیمیکردند، ولی این همسر امام بود که چادر به سر کرده و با متانت و صبر خاصی دیگران را دلداری داده و بیت را مدیریت میکردند. پس از زندانی شدن امام نیز به تهران رفته و در خانه پدری مستقر شد و هر روز خود غذا درست کرده و برای امام میبردند. (قدس ایران 1388: 98 و 99)
رهبر انقلاب هند، گاندی در کتاب «سرگذشت من» در مورد همسرش می‌نویسد:
او یک مزیت اخلاقی داشت که از هر حیث قابل ملاحظه بود. خواه و ناخواه، تعمداً یا بدون قصد صلاح خود را پیروی از من می‌دانست و در راه زندگی ساده و بی‌آلایش هرگز مانع و رادعم نشده و نمی‌شد. در نتیجه با این که از نظر اخلاق تفاوت‌هایی با هم داشتیم، اما همیشه احساس میکردم که زندگی ما توأم با رضایت و سعادت و موفقیت بوده است. (گاندی: 127)
قطعاً نقش همسر امام نیز اینگونه بوده است که حضرت امام بارها به آن اذعان داشتند. یکی از نوههای امام میگوید: علاقه و محبت زیادی بین امام و همسرشان بود. به طوری که از نظر امام همسرشان در یک طرف قرار داشت و بچهها در طرف دیگر. یادم هست یک بار که خانم به مسافرت رفته بودند، آقا خیلی دل تنگی میکرد. وقتی اخم میکردند، ما به شوخی میگفتیم، اگر خانم باشند آقا میخندد، اگر نباشد اخم میکند. یک بار به ایشان گفتم: خوش به حال خانم که شما اینقدر دوستشان دارید. امام گفت: خوش به حال من که چنین همسری دارم. فداکاری که خانم در زندگی من کردند، هیچ کس نکرده است. (سعادتمند 1393: 29)
در موفقیت و توانگری، چیزی به نام زن و مرد نداریم. اگر زنی موفق شده، با حمایت‌های بی‌دریغ همسرش بوده و اگر مردی هم موفق شده با حمایت همسرش بوده و کسی نمی‌تواند ادعا کند که همسر و خانواده‌اش هیچ‌نقشی در کار و فعالیت او نداشته و ندارد. واقعا با قاطعیت باید گفت که در پشت سر هر مرد موفق، زنی وجود دارد و در پشت سر هر زن موفق، مردی. به طور کلی موفقیت این افراد تنها به خودشان متعلق نیست، بلکه متعلق به خانواده نیز می‌باشد.
موفقیت خانم ثقفی به عنوان یک همسر نمونه در کنار امام، تنها به اطاعت محض از امام نبود، بلکه ایشان شخصیت و اخلاق ویژه خود را داشتند، علاوه بر اینکه مدیریت اندرونی و داخل منزل با ایشان بود، نوع رفتار و ارتباط و مدیریت خاص خانم ثقفی در اجتماع نیز مزید بر موفقیت و پیشرفت امام بود. در دوران مبارزات چه در قم و چه در نجف، خانم ثقفی با توجه به اخلاق و منش خوبی که داشت، یک رفت و آمد مدیریت شده و متین و سنگین با بیشتر بیوت مراجع و علما و بعضی از یاران و شاگردان نزدیک امام داشت (قدس ایران 1388: 106 و 107) و این بستر مناسبی ایجاد میکرد جهت فعالیت و موفقیت امام، به ویژه ارتباط ایشان با خانواده مبارزان زندانی موجب آرامش آنان شده و ادامه راه را برای خود امام و دیگر مبارزان سهل و آسان میکرد. (قدس ایران 1388: 134)
یک انسان برای رسیدن به موفقیت و خوشبختی، بیش از آنکه به حمایت مالی و مادی افراد نیاز داشته باشد، به حمایت‌های معنوی دیگران نیاز دارد و در پرتو همین حمایت‌ها و دوستی و صمیمیتهای خانوادگی است که برخی از افراد قادر به فتح قله‌های بزرگ زندگی شده و می‌توانند به مراحل بالایی از علم، دانش و قدرت دست یابند. لذا حضرت امام همیشه به فرزندان و نوهها توصیه میکرد در زندگی خانوادگی سعی کنید با هم دوست و رفیق باشید تا به موفقیت برسید. (رجائی 1376 ج1: 60)
در مجموع میتوان گفت که تمدن مخلوق کار مشترک و دوشادوش زنان و مردانی است که خستگیناپذیر و پرتوان در عرصه اجتماع درخشیده و هر یک به اندازه توان و نیروی خود، سنگی بر بنای آن نهادند و اثر تلاش آنان همچنان در زندگی ما تأثیرگذار بوده و انسان کنونی، موفقیت، وسایل، ابزارها و جلال و جبروت دنیایی خود را مدیون آنان است. لازم به گفتن نیست که اگر کسی بخواهد تأثیر هر یک از زنان یا مردان را در خلق و جریان تمدن نادیده گرفته و یا نقش یکی را پررنگ‌تر و دیگری را کم اثر جلوه دهد، فقط خود را فریفته است و به خود جفا کرده است. به اعتقاد حضرت امام درست است که مردان بر ملتها حق دارند و در پیشرفت و تمدن بشریت نقش زیادی دارند، ولی زنها حق و نقش بیشتری دارند. چرا که این زنها هستند مردان شجاع را در دامن خود بزرگ میکنند و همانطور که قرآن کریم انسانساز است، زنها نیز انسانسازند. (امام خمینی ج 6: 300) زن مربی جامعه است، از دامن زن انسانها پیدا میشوند. مربی انسانها زن است. سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. زن با تربیت صحیح خودش انسان درست میکند؛ و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد میکند. مبدأ همه سعادتها از دامن زن بلند میشود. زن مبدأ همه سعادتها باید باشد. (همان ج 7: 339)
یکی از ضربالمثلهایی که همه ما بارها شنیدهایم این است: پشت سر هر مرد موفقی، یک زن موفق قرار دارد. گذشته از حقیقت موجود در این گفته، اطراف خود میبینیم که هر مرد همسری دارد که حمایتش میکند. اما این که این حمایت به چه معناست، مقولهای است بسیار گسترده که نیاز به بررسی عمیقتر دارد.
آن چه اعتماد به نفس مرد را برای پیشرفت زیاد میکند، علاوه بر صبر و تحمل، مورد تحسین و تأیید همسر قرار گرفتن است. البته این مسأله برای بانوان یک کار سختی است. برای زنی که در کنار وظایف خانهداری، همچون کارهای منزل، بچهداری، مهمانداری و... باید ناملایمات و سختیها و... جامعه را هم به دوش بکشد و تحمل کند، تنها به دلیل فعالیتهای سیاسی و مبارزات شوهر! لذا فشار روحی و روانی فراوانی بر او وارد میشود، با اینحال صدای اعتراضش که بلند نمیشود، از همسر حمایت کرده و با صبر و بردباری خویش به نوعی تحسین و تأیید نیز میکند. تاثیر این روش و نگاه به زندگی و همسر، به قدری زیاد است که مرد بدون آن که خودش بفهمد چنان اثر و انرژی میگیرد که قابل توصیف نباشد. امام خمینی این رفتار و اخلاق را در همسرشان دیده و درک کرده بود که بارها سفارش ایشان را به فرزندان میکرد که مراقب خانم باشید، خانم خیلی برای من زحمت کشیده است. (طباطبایی 1379: 526 و 527)
این حمایت و پشتیبانی و همراهی و همدلی همسر امام، مختص پیش از پیروزی انقلاب نبود، بلکه تا آخرین لحظههای عمر حضرت امام ادامه داشت. در خاطرات نزدیکان آمده است که پس از انقلاب در رفتار و اخلاق خانم امام هیچ نغییری به وجود نیامد، همان سلوک انسانی و اسلامی، در عین حال تیزبینی و مدیریتی خود را دارا بود. در نشستها و مهمانیهای خانوادگی و جمعی که همسران بیشتر مسئولان و مدیران و... کشور خدمت خانم امام میرسیدند، اگر مشکل و مسأله سیاسی خاصی در کشور رخ داده بوده، به حاضران در مجلس که هر کدام سلایق و علایق سیاسی خاص خود را داشتند، اجازه نمیداد که مباحث سیاسی مطرح شده و موجب کدورت گردد، فوری محور صحبتها را تغییر داده و میگفتند: شماها آمدید مهمانی و یک ساعتی خدمتتان باشیم؛ از این بحثها دست بردارید و حال و هوای مجلس را تلخ نکنید. (قدس ایران 1388: 133 و 134) این هنر مدیریت همسر امام بود که موجب حفظ شخصیت و چهره امام میشد. البته پس از انقلاب تحت اشراف و راهنمائی خانم ثقفی، بانوان دیگری نیز در منزل امام منشأ اثرات مهم و ارزشمندی بودند؛ وی با نقشآفرینی بسیار دلسوزانه و هوشمندانه و صادقانه موجب حفظ شخصیت و وجهه الهی و عرفانی حضرت امام شده و با گردآوری و حفظ و بسط آثار امام، به ویژه آثار ادبی و عرفانی ایشان، برای دوستداران امام خدمت بزرگی کردند. این کسی بنود، جز سرکار خانم فاطمه طباطبایی، همسر فرزند امام، حاج سید احمد آقا خمینی که در دوره هشت ساله حضور امام در جماران و پس رحلت، از بانوان تأثیرگذار به شمار میروند.