حج آهنگ میهمانی خداست

حج آهنگ میهمانی خداست

حسن پویا

 حج، به معنای قصد و آهنگ کاری مهم را داشتن است. در شرع انور، قصد طواف خانه خدا به عنوان عبادت با شرایطی خاص و در ایّام خاص «حج» نام گرفته است. حج ابراهیمی نیز، حجی جامع و کامل است که با اهداف خاصی، مطابق با اهداف حضرت ابراهیم(ع) به انجام می‌رسد و ماه ذی الحجه یاد آور مراسم با شکوه هر ساله اجتماع بزرگ حجاج در مکه مکرمه و مدینه منوره است.

پیشینه طواف خانه خدا به عبادت و طواف فرشتگان برگرد «بیت المعمور» بر می‌گردد. در روایات آمده است که حضرت آدم پس از هبوط به زمین، به فرمان الهی، مأمور ساختن کعبه و برگزاری مراسم حج شد. (وسائل الشیعه، ج ۱۳، ص ۲۰۸ و۲۱۰). این سنت الهی در طول تاریخ بشریت با فراز و نشیب هایی روبرو شد تا اینکه با بعثت پیامبر اسلام حضرت محمد(ص)، حج یکی از واجبات الهی شد و برای آن احکام و دستوراتی بیان گردید و بر مسلمانان واجب شد که حداقل هر کس استطاعت دارد در عمر خود، یک سفر به حج برود و آن را به عنوان واجب الهی در ماه ذی الحجه به تمام و کمال به انجام برساند: ولله علی الناس حجّ البیت من استطاع الیه سبیلا. (آل عمران، ۹۷) و برای خدا، بر مردمان واجب است که آهنگ خانه خدا کنند، هر آنکس که توانایی رفتن را دارد.

در آثار فقهی قدیم و جدید، به صورت مفصل بحث حج و احکام آن مطرح شده است، چنانکه در کتب روایی نیز، روایات بسیاری به این امر اختصاص یافته و در فصول مختلف، احکام، آثار، عظمت و جایگاه حج بیان شده است.

امام خمینی در کتاب فقه فتوایی تحریر الوسیله به این مهم پرداخته و در جلد اول آن با عنوان کتاب الحج، حدود ۱۰۰ صفحه احکام و شرایط آن را بیان داشته و آن را از ارکان دین دانسته و ترک آن را از گناهان کبیره، شمرده است.

ایشان در یبان ابعاد اجتماعی ـ سیاسی حج، اصطلاح حج ابراهیمی ـ محمدی را ابداع کرد. (صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۸۹) و آن را مثابه کنگرۀ بزرگ و سراسری مسلمانان جهان، به دعوت حضرت ابراهیم(ع) و حضرت محمد بن عبدالله(ص) دانست و معتقد بود باید حاجیان در مناسک و اعمال حج، ضمن اظهار اطاعت و بندگی، روحیه مقاومت در برابر طاغوت‌های جهان خوار را در خود ایجاد کنند و از آنان برائت بجویند:

این کنگرۀ سراپا سیاست که به دعوت ابراهیم و محمد ـ صلی الله علیها و آلهما ـ برپا می‌شود و از هر گوشۀ دنیا و از هر فج عمیق در آن اجتماع می‌کنند، برای منافع «ناس» است و قیام به قسط است و در ادامۀ بت شکنیهای ابراهیم و محمد است و طاغوت شکنیها و فرعون زدودنهای موسی است. (همان)

ایشان می‌افزاید:

در فریضۀ حج که لبیک به حق است و هجرت به سوی حق تعالی به برکت ابراهیم و محمد است، مقام «نه» برهمه بتها و طاغوتهاست و شیطانها و شیطان زاده هاست. (همان)

از نگاه ژرف اندیش امام خمینی، حج دارای ابعاد مختلفی است که متأسفانه مسلمانان از برخی از آنها غافل هستند و به فریضه حج، تنها به عنوان یک عمل عبادی و مناسکی نگاه می‌کنند و به ظواهر اعمال حج، بیشتر از باطن و حقیقت حج توجه دارند.

بعد معنوی و سیاسی اجتماعی حج

عالمان و اندیشمندان بسیاری دربارۀ بعد معنوی ـ عرفانی و سیاسی _ اجتماعی حج قلم زده‌اند و در این زمینه آثار ارزشمندی را عرضه داشته‌اند و آن را دارای ابعاد معنوی و اجتماعی فراوانی دانسته و در اسرار حج به تصویر کشیده‌اند. پوشیدن لباس احرام، لبیک به ندای حق، طواف بر گرد خانه خدا، سعی صفا و مروه، حضور در سرزمین عرفات و مشعر و منی، انجام قربانی و رمی جمرات و... دارای اسرار فراوان عرفانی ـ معنوی و اجتماعی است.

امام خمینی در زمینه مسائل معنوی حج می‌فرماید:

وجهات معنوی حج بسیار است. و مهم آن است که حاجی بداند که کجا می‌رود و دعوت کی را اجابت می‌کند و میهمان کیست، و آداب این میهمانی چیست؛ و بداند هر خودخواهی و خودبینی با خدا خواهی مخالف است و با هجرت الی الله مباین و موجب نقص معنویت حج است. (همان، ج ۱۹، ص ۳۳۷)

ایشان در پیام دیگری به حجاج بیت الله الحرام می‌فرماید:

اکنون که در آستانه فریضۀ مبارکۀ حج هستیم، لازم است توجهی به ابعاد عرفانی و روحانی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگی آن داشته باشیم... از آنجا که در این مناسک عجیب، از اول «احرام» و «تلبیه» تا آخر مناسک، اشاراتی عرفانی و روحانی است که تفصیل آنها در این مقال میسّر نیست، اکتفا به بعض اشارت تلبیه می‌کنم.

لبیک‌های مکرر از کسانی حقیقت دارد که ندای حق را به گوش جان شنیده و به دعوت الله تعالی به اسم جامع جواب می‌دهند. مسئله، مسئله حضور در محضر است و مشاهده جمال محجوب. (همان، ج ۱۹، ص ۲۲)

در جای دیگر می‌فرماید:

لبیک‌های شما جواب دعوت حق تعالی باشد و خود را محرم برای وصول به آستانۀ محضر حق تعالی نمایید، و لبیک گویان برای حق نفی شریک به همۀ مراتب کنید و از «خود»، که منشأ بزرگ شرک است، به سوی او ـ جل و علا ـ هجرت نمایید. (همان، ج۱۹، ص ۲۵ ـ ۲۶)

ایشان معتقد بود، ابعاد درونی حج مهجور مانده و به فراموشی سپرده شده و تنها به اعمال ظاهری اکتفا شده است. درد آور آن است که برخی افراد آنچنان در ظواهر فرو رفته اند و جلوه‌های ظاهری چشم و دل آنان را پر کرده که هرگز از این سفر عظیم توشۀ معنوی و اخلاقی بر نمی گیرند و ثمرۀ این سفر با عنوان حاجی بدون خلاصه شده است. از این رو تأکیدهای مکرر و هر ساله در پیام‌های امام خمینی به حجاج دربارۀ ابعاد مختلف حج و تذکر به آنها جهت توجه به همه ابعاد حج ابراهیمی و محمدی موج می‌زند.

ایشان می‌فرماید:

اکنون که حجاج بیت الله الحرام از خانۀ تن و دنیا مهاجرت الی الله و رسوله، که خانۀ دل است، می‌کنند و همه چیز جز محبوب حقیقی در ورای آنان است بلکه چیزی جز او نیست که درون و برون داشته باشد، باید بدانند که «حج ابراهیمی محمدی» ـ صلی الله علیها و آلهما ـ سالهاست غریب و مهجور است، هم از جهات معنوی و عرفانی و هم از جهات سیاسی ـ اجتماعی. (همان، ج ۲۰، ص ۸۸ ـ ۸۹)

آثار حج ابراهیمی ـ محمدی

حج به عنوان یک عمل واجب و عبادی، نشان از تعبّد حج گزار دارد و بدینسان تغییرات روحی و معنوی در حاجی ایجاد می‌کند. حج گزار با انجام این واجب الهی خود را در پیشگاه الهی سرافراز می‌بیند که توانسته است، عمل بسیار مهم و واجبی را به انجام برساند و بندگی خویش را اثبات کند. با رفتن به این سفر الهی، خود را بیش از پیش مشتاق می‌بیند و آرزو می‌کند که این فریضه الهی را تکرار کند.

حج بانگاهی اجتماعی و سیاسی نیز می‌تواند آثار فراوانی را برای جوامع اسلامی داشته باشد. چنانکه امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرماید: الحجّ تقویة للدین؛ حج برای تقویت دین و همبستگی مسلمانان است. (نهج البلاغه، حکمت ۲۵۲)

یکی دیگر از آثاری که برای حج می‌توان ترسیم کرد شناسایی و شناساندن وضعیت مسلمان در سراسر عالم است. با خبر بودن مسلمانان از حال یکدیگر، برای رفع نیازهای آنان و توجه به مشکلات آنان، می‌تواند بسیار سودمند و راه گشا باشد. امام خمینی معتقد است:

چه فرصتی بالاتر و والاتر از کنگرۀ عظیم حج که خداوند متعال برای مسلمانان فراهم آورده است و مع الأسف ابعاد مختلف این فریضۀ عظیم سرنوشت ساز به واسطۀ انحرافهای حکومت‌های جور در کشورهای اسلامی و آخوند‌های فرومایه درباری و کج فهمیهای بعضی از معممین و مقدس نماها در تمام کشورهای اسلامی در پردۀ ابهام باقی مانده است. (صحیفه امام، ج ۱۹، ص ۲۰ ـ ۲۱)

امام خمینی در پیام خود به حجاج ایرانی در سال ۱۳۶۶ بر این نکته تأکید می‌کند که مسلمانان از فرصت حج برای ارتباط و استحکام و همدلی بهره ‌ببرند و می‌فرماید:

زائران محترم... در کنار خانه خدا و مرقد پیامبر اکرم(ص) بیعتها و پیوندهای دوستی و ارتباط آینده را با مسلمانان محکم کنند و حدیث انقلاب و لطف خدا را به آنان بازگو نمایند. (همان، ج ۲۰، ص ۳۴۵)

یکی دیگر از آثار بارز و روشن مراسم عبادی ـ سیاسی حج، کمک به بیداری مسلمانان و گسترش آن به سراسر جهان اسلام است، زیرا مسلمانان می‌توانند در کنار اعمال حج با گفتگوهای سازنده و با تبادل اطلاعات، موجب بیداری اذهان خفته و گرفتاران در بند قدرت‌های طاغوتی، بشوند.

امام خمینی در سخنرانی عید قربان در سال ۱۳۵۹ در حضور سفیران کشورهای اسلامی، ضمن سخنان مفصّلی دربارۀ عبادی ـ سیاسی بودن اسلام، قدرت مسلمانان، قدرت اسلام و منابع کشورهای اسلامی می‌فرماید:

معنی صدور انقلاب، این است که همه ملتها بیدار بشوند و همه دولتها بیدار بشوند و خودشان را از این گرفتاری که دارند و از این سلطه بودنی که هستند و از اینکه همه مخازن آنها دارد به باد می‌رود و خودشان به نحو فقر زندگی می‌کنند، نجات بدهد. (همان، ج ۱۳، ص ۲۸۱)

ایشان اشاره می‌کنند که:

ما همه کشورهای مسلمین را از خودمان می‌دانیم... ما می‌خواهیم این چیزی که در این ایران واقع شد و این بیدرای که در ایران واقع شد و خودشان از ابر قدرتها فاصله گرفتند و دادند و دست آنها را از مخازن خودشان کوتاه کردند، این در همه ملتها و در همه دولتها بشود، آرزوی ما این است. (همان)

افسوس که این آرزوهای بلند چنان که باید و شاید تحقق پیدا نکرد و دستهای پیدا و پنهانی باعث شدند این ایده‌های آرمانی در جهان اسلام و ایران محقق نشود و همگان را به دنیا و ذخارف آن مشغول کردند و دعوای قدرت و قدرت طلبی چنان بلند شد که بسیاری از آنان که امید می‌رفت، ناجی ملت‌های مسلمان باشند، خود در منجلاب زر و زور و تزویر گرفتار شدند.

امید است مسلمانان در سرتاسر جهان، بویژه در ایّام حج از خواب غفلت بیدار شوند و با همبستگی، کشورهای خویش را از تحت سلطۀ اجانب نجات دهند.