شرح چهل حدیث

شرح چهل حدیث

محمدکاظم تقوی

پنجمین کتابی که به قلم امام خمینی نوشته شده، کتاب «شرح چهل حدیث» یا «اربعین حدیث» است. تاریخ اتمام نگارش و تألیف آن «عصر روز جمعه چهارم محرم یکهزار و سیصد و پنجاه و  هشت هجری قمری» ثبت شده است.

بر اساس سخن رسول اکرم(ص) که فرمود: هر کس از امت من چهل حدیث را حفظ کند که نافع به حال دیگران [در امر دینشان باشد]، روز قیامت فقیه و عالم محسوب می گردد، (بحار الانوار، ج 10، ص 156، ح 2) عالمان زیادی اقدام به نوشتن کتابی به نام «اربعین حدیث» کرده، و فرهنگ اربعین نویسی شکل گرفت.(ر.ک: الذریعه، ج 1، از ص 409 ـ 434) یکی از عالمان ربانی که موفق به چنین خدمتی شده است، امام خمینی(س) است. ایشان در دوره ای که جمع میان شئون تحصیل، تدریس و تألیف میکرده، در عرفان عملی موفق به تدریس کتاب «شرح منازل السائرین» بوده و مراحل و منازل سیر و سلوک إلی الله را در ضمیر مشتاقان و جان سالکان جای میداد و به عنوان معلم و مربی به تزکیه نفوس طلاب اهتمام ویژه ای داشت. با توجه به وضعیت جامعه در سالهای پایانی حکومت تیره و سیاه رضاخانی و در مقابله با اقدامات دین ستیزانه عمال حکومت او، درس عرفان عملی خود را به «درس ا خلاق» تغییر داد و مدت هشت سال (از سال 1318 تا 1323ش) درس اخلاق هفتگی داشته است.

بخشی از آن درسها و نکته ها و موعظه های تحول آفرین و سازنده را در کتاب «شرح چهل حدیث» ایشان می‌توان جستجو کرد. کتابی که شاید از میان دهها جلد کتابی که به قلم ایشان نوشته شده، معروفترین کتاب باشد.

در یک نگاه، سی و سه حدیث اول کتاب آنها با هفت حدیث پایانی، متفاوت از یکدیگر میباشند. چرا که هفت حدیث پایانی کتاب بیان کننده سنگین ترین و در عین حال عالی ترین و نفیس ترین مطالب و مباحث عرفانی است. جبر و تفویض عرفانی، ذات، اسما و صفات حق تعالی، شناخت حضرت باری و آفرینش آدم بر صورت او و مباحثی از این دست در این بخش بیان شده است. حضرت امام در این کتاب در ضمن شرح احادیث، به آراء بزرگان عرفان و فلسفه و نیز فقها و محدثین بزرگ اشاره کرده و در صدد تأیید و یا نقد آنان برآمده‌ است. ایشان به تناسب مضمون احادیث، مبانی فکری خویش را گاه به صورت تفصیلی و گاه به صورت مختصر تبیین کرده است. در این کتاب مطالب ارزشمندی چون: فطرت، نظام احسن، قوای نفس، براهین اثبات خداوند، تجرد نفس، تجسم اعمال، عصمت، سریان صفات کمالی در موجودات، انسان کامل، حجب نورانی و ظلمانی، اسماء و صفات الهی، اعیان ثابته، توحید و ... بیان شده است.

نکته ای بس مهم و قابل الگوبرداری در این کتاب این است که امام خمینی همه چهل حدیث اصلی کتاب شرح چهل حدیث خود را از مهمترین منابع حدیثی شیعه، یعنی اصول کافی انتخاب کرده است. مؤلف کتاب کافی چنان جایگاه ارزشمندی در نگاه حضرت امام داشته که او را با این اوصاف ستوده است: ثقه الاسلام والمسلمین، فخر الطائفه الحقه و مقدمهم، الامام الاقدم، حجت الفرقه و رئیس الامه، فخر الطائفه و ذخرها، الشیخ الثقه الجلیل، حجت الفرقه و إمامهم، حجت الفرقه و ثقتها، شیخ المحدثین و أفضلهم، الشیخ الاجل و الثقه الجلیل، عماد الاسلام و المسلمین، رکن الاسلام و الشیخ الاقدم و الرکن الاعظم.

همچنین ایشان به هنگام نقل اولین حدیث، سند خود را به حدیث آورده تا تأکیدی باشد بر اهتمام به جهت سندی احادیث و نیز تکریمی از مشایخ حدیثی که مواریث معنوی حاوی علوم محمد و آل محمد(علیه و علیهم السلام) را با کمال دقت و تحمل مشقتها، طی قرون و اعصار به آیندگان رسانده‌اند.

خواننده گرامی ملاحظه میکند که این عالم ربانی و حکیم فقیه محدث، علاوه بر اینکه منبع حدیثی که از آن احادیث اصلی کتاب خود را برگزیده است، معتبرترین منبع قرار داده، سلسله متصل سند نقل حدیث خود را نیز آورده است: اُخبر نی إجازهً، مکاتبهً و مشافههً، عدّهٌ من المشایخ العظام و الثقات الکرام منهم الشیخ العلامه المتکلم الفقیه الاصولی الادیب المتبحر الشیخ محمدرضا آل العلامه الوفیّ الشیخ محمدتقی الاصفهانی ـ أدام الله توفیقه ـ حین تشرفه بقم الشریف، تا الشیخ الاجل ثقه الاسلام محمدبن یعقوب الکلینی صاحب الکافی عن علی بن ابراهیم عن أبیه عن النوفلی عن السکونی عن أبی عبدالله(علیه السلام)؛ نکته مهم این ویژگی و اهتمام حضرت امام که درس بزرگی برای تمامی عالمان و سخنگویان از اسلام و قرآن و عترت میباشد این است که باید تنها از منابع معتبر و از طریق موثق به نام پیامبر(ص) و ائمه(ع) سخن گفت. این أدب علمی متأسفانه در عصر و نسل حاضر کم فروغ گشته و البته که آثار تخریبی خود را نیز برجای گذاشته و میگذارد و افرادی بدون اهلیت لازم و توانایی علمی بایسته و تقوا و وارستگی شایسته، مطالبی را بی منبع و مدرک و یا از منابع و طرق غیر معتبر، به اسلام و اولیای اسلام نسبت میدهندکه نتیجه آن تضعیف فرهنگ اسلامی است چرا که عرضه آموزه های غیرمتقن دینی، به سطحی نگری متدینان منجر شده و در دراز مدت سستی باورهای دینی و حتی به دین گریزی اقشاری از جامعه منتهی میشود.

امام خمینی نه تنها احادیث متن کتاب را از منبع بسیار معتبر «الکافی» انتخاب کرده، بلکه احادیثی که در اثناء مباحث و در مقام شرح و توضیح مطالب ذکر کرده و از آنها بهره برده را نیز از منابع و کتابهای حدیثی محدثین بزرگ قرون اولیه انتخاب کرده است.

عناوین شرح چهل حدیث

عناوین چهل گانه‌ای که حضرت امام در این کتاب درباره آنها بحث کرده‌اند بدین قرار میباشد: جهاد نفس(خودسازی و تهذیب نفس)، ریا، عُجب، کِبر، حسد، حب دنیا، غضب، عصبیّت، نفاق، هوای نفس و طول أمل، فطرت، تفکر،توکل، خوف و رجا، امتحان و آزمایش مؤمنان، صبر، توبه، ذکر خدا، غیبت، اخلاص، شکر، کراهت از مرگ، اصناف جویندگان علم، اقسام علم، وسوسه و شک، فضیلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاءالله، وصایای رسول اکرم(ص) به امیرالمؤمنین علی(ع)، اقسام قلوب، توصیف نشدن حق تعالی و رسول الله(ص) و ا ئمه (ع) و مؤمنین، یقین و رضا، ولایت و اعمال، مقام مؤمن نزد حق تعالی، معرفت أسماء حق، مسأله جبر و تفویض، صفات حق، معرفت خدا و رسول و اولی الامر، آفرینش آدم بر صورت خداوند، خیر و شرّ، تفسیر سوره توحید و آیات آغازین سوره «حدید».

ملاحظه عناوین موضوعات و مطالب این کتاب ارزشمند به خواننده این پیام را میدهد که برای جهاد با نفس و خودسازی و وظیفه مهم تهذیب نفس، در قدم اول باید بیماریها و امراض جان را پیراست و جانی پیراسته از امراض: ریا، عُجب، کبر، حسد، حب دنیا، غضب، عصبیّت و نفاق آماده کرد و این رذائل را از نفس دور کرد تا بر اساس سرمایه خداداد فطرتِ کمال طلب و متنفر از نقص و آلودگی، به فضائل: تفکر، توکل، توبه، صبر، شکر، اخلاص و ذکر خدا آراسته گردد. این همان وظیفه «تخلیه» و «تحلیه» است که در سیر و سلوک لازم است.

همچنین ایشان به موضوع علم نیز در این درس‌ها توجهی جدی کرده و نه تنها درباره فضیلت علم سخن گفته که اقسام علم و اقسام جویندگان علم را نیز بررسی و معرفی کرده است. از آنجایی که جان پیراسته از رذائل و آراسته به فضائل آماده دریافت معارف عالی می‌شود، ایشان در بخش سوم و پایانی این کتاب معارف ارزشمندی در شناخت حق تعالی و اسماء و صفات او از لسان احادیث معصومین(ع) و سوره مبارکه توحید و آیات توحیدی نخست سوره حدید به حقیقت جویان عرضه کرده است.

سرگذشت شرح چهل حدیث

چنانکه گذشت نگارش این کتاب در سال 1358 ق / 1317 ش به اتمام رسید، اما مؤلف با اخلاص، اقدام به چاپ و نشر آن نکرد و تنها خواص از تألیف آن با خبر بودند و ایشان آن را بی منت و مضایقه برای مطالعه و یا استنساخ در اختیار دیگران قرار می‌داد. بر اثر هجوم عوامل رژیم استبدادی شاه در سال 1346 به خانه و کتابخانه حضرت امام و غارت کتاب‌های خطی و چاپی ایشان، نسخه خطی این کتاب نیز به همراه دیگر کتاب‌ها غارت گردید و متأسفانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز پیدا نشد. تا اینکه نسخه استنساخ شده موجود درکتابخانه حوزه علمیه آیت الله معصومی همدانی در همدان، در دهه شصت در اختیار دفتر امام قرار گرفت و بر اساس آن مرحوم آیت الله سیداحمد فهری زنجانی(ره) از امام اجازه گرفت تا هر حدیث و شرح آن را در دفتری جداگانه به همراه توضیحات خود  چاپ و منتشر سازد. وی در سال 1363 ش اولین دفتر را توسط انتشارات طه در شهر قزوین منتشر کرد که همان، آخرین دفتر شد و نشر آن به صورت جداگانه ادامه نیافت. در سال 1365 شرح چهار حدیث اول این اثر با توضیحات آقای فهری توسط انتشارات اطلاعات در تهران منتشر شد. به هر حال در همان اثناء و با متوقف شدن طرح چهل دفتر جداگانه انتشارات طه با دست یافتن به نسخه کامل کتاب اقدام به چاپ و نشر تمامی کتاب در دو جلد در سال 1366 کرده و در چاپهای دوم و سوم، دو جلد را در قالب یک جلد به چاپ رساند. تا این‌که پس از انتشار شرح چهل حدیث امام خمینی توسط انتشارات طه، انتشارات رجا با تصحیح کتاب- پس از ارتحال حضرت امام- اقدام به چاپ آن در سال 1368 کرد. البته پس از تشکیل مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، همان نسخه موجوددر دفتر امام اصل و مبنای چاپ و نشر نخست این کتاب توسط مؤسسه گردید که از پرتیتراژترین آثار حضرت امام در بیش از سه دهه گذشته بوده است.

کتاب شرح چهل حدیث در مجموعه «موسوعه الامام الخمینی» با شماره 46 در سال 1392 منتشر شد که چاپ مصحّح و با تهیه فهرست های گوناگون در پایان آن همراه بوده است.

لازم به زکر است برگه های مسوده /چرک نویس شرح چهل حدیث ـ در بردارنده مطالب بیست و نه حدیث اول این مجموعه- در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانی قم وجود دارد.

در این‌که چرا این کتاب به زبان فارسی نوشته شده؛ حضرت امام خود می‌نویسد:

«مدتی بود با خود حدیث می کردم که چهل حدیث از احادیث اهل بیت عصمت و طهارت، علیهم السلام، که در کتب معتبره اصحاب و علماء، رضوان الله علیهم، ثبت است، جمع آوری کرده، و هر یک را به مناسبت شرحی کنم که با حال عامه مناسبتی داشته باشد، و از این جهت آن را به زبان فارسی نگاشته که فارسی زبانان نیز از آن بهره برگیرند» (شرح چهل حدیث، ص 1)

باشد که همگان از درسهای فراوان و نکته های تربیتی آموزنده آن در امر سنگین و بسیار لازم خودسازی و تهذیب نفس نصیب و بهره خود را داشته باشیم.