بازرگان عزّت

بازرگان عزّت

مهدی حاضری 

هشتم دی ماه سالروز صدور فرمان امام خمینی خطاب به مهندس مهدی بازرگان مبنی بر تشکیل هیئتی برای رسیدگی به مسئله نفت در سال 1357هست.(صحیفه امام، ج 5، ص 302و 303) حکمی که می‌توان آن را سرآغاز حرکت حضرت امام به سمت پذیرش مسئولیت اداره کشور و اقدامی در راستای سازندگی و مدیریت مثبت انقلاب دانست. چرا که تا قبل از این تاریخ، همه سخنان و پیام های ایشان در راستای نافرمانی مدنی و تشدید مخالفت با رژیم و گسترش تظاهرات و اعتصابات در سراسر کشور بود و دستورات امام خمینی خیلی سریع و گسترده توسط مردم اجرا می‌شد و همه چرخ های اقتصادی و سیاسی کشور را فلج کرده بود، ولی این فرمان از سوی ایشان برای راه اندازی و گشایش در کارها صادر شد البته با مدیریت انقلاب نه رژیم شاه که با همراهی بسیار خوب مرحوم عبدالله انتظام مدیر وقت شرکت ملی نفت نیز مواجه شد.  

در مورد علت تشکیل، اعضا و کارکرد این هیئت می توان به اختصار گفت:

الف) همه اذعان دارند که پیشنهاد تشکیل این هیئت از سوی استاد مرتضی مطهری بوده است ولی لازم به ذکر است که چند روز قبل از تشکیل این هیئت، آیت الله سید محمود طالقانی طی حکمی  سرهنگ عزیز الله رحیمی را به عنوان نماینده خود برای نظارت و رسیدگی در امور تولید و توزیع مواد نفتی و جلوگیری از صادرات نفت تعیین کرده بودند و ایشان اقداماتی را آغاز کرده بود که پس از صدور فرمان امام خمینی، آقای طالقانی هم بلافاصله طی پیامی از دستور امام حمایت کرده و حکم خود به آقای رحیمی را پس گرفت.

ب) در مورد انتخاب اعضای این هیئت باید گفت: حضرت امام سابقه‌ای طولانی با آقای مهندس بازرگان و پدرش داشته و سی سال قبل از این تاریخ ایشان در نامه‌ای به تاریخ 17/1/1327 از حجه الاسلام و المسلمین محمد تقی فلسفی می‌خواهند با چند تن از تجار تهران صحبت کرده و آنان را ترغیب به حمایت مالی از آیه‌الله بروجردی کند. ایشان می فرمایند:

 از تجار محترم خیرخواه و با کمک و مساعدت امثال آقای حاج میرزا علی نقی کاشانی[پدربزرگ آقای دکتر جواد ظریف] و آقای شالچی و آقای خسروشاهی و آقای بازرگان[حاج عباسقلی] و آقای مصطفوی و هر که صلاح می‌دانید مطلب را به طور وافی تذکر دهید بلکه بتوانند اولًا قروض ایشان را به فوریت ادا کنند و ثانیاً به طور اساسی یک تعهدی بکنند که مرتباً در هر ماه هر کس به مقدار مقدور مساعدت کند (صحیفه امام ،ج1،ص25).

موفقیت مهم و تاریخی مهندس بازرگان در مسئولیت هیئت خلع ید در دوره نهضت ملی نفت نیز امتیاز بالایی است که از چشمان تیز بین حضرت امام مخفی نبوده، همچنین ملاقات و گفتگوی موسسین نهضت آزادی با ایشان در سال 1340(درباره امام خمینی، ص40) و اعلامیه‌ای-که امام پس از پایان محاکمه اعضای این نهضت در سال 1343 نوشته‌اند از دیگر مویدات این آشنایی است. امام در این اعلامیه می نویسند:

‌‏من خوف داشتم که اگر در موضوع بیدادگری نسبت به حجت الاسلام آقای طالقانی‌‎ ‌‏و جناب آقای مهندس بازرگان و سایر دوستان کلمه ای بنویسم، موجب تشدید امر آنها‌‎ ‌‏شود و ده سال زندان به پانزده سال تبدیل گردد. اینک که حکم جائرانۀ دادگاه تجدیدنظر‌‎ ‌‏صادر شد، ناچارم از اظهار تأسف از اوضاع ایران عموماً، و از اوضاع دادگاه خصوصاً. (صحیفه امام ، ج ا، ص261)

مبارزات طولانی مدت و تالیفات علمی و فعالیت های دینی و فرهنگی مهندس بازرگان در دوران رژیم شاه و آشنایی و طولانی مدت استاد مطهری با وی، همگی می تواند از علل این انتخاب و واگذاری ریاست هیئت به ایشان باشد. البته این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که این دو بزرگوار اختلافات جدّی در حوزه تفکر دینی و اندیشه اسلامی هم داشته ولی همواره به دیدگاه های یکدیگر احترام می گذاشتند.

فرد دیگر هیئت آیه الله اکبر هاشمی رفسنجانی است که در کنار شاگردی و قرابت فکری با اندیشه های حضرت امام، سابقه‌ی زیادی در مبارزه با رژیم داشته و همچنین مطالعات وسیعی در حوزه سیاست و کشورداری و تالیف کتاب های سرگذشت فلسطین و امیر کبیر قهرمان مبارزه با استعمار دارد و طبق گفته آقای هاشمی، حضرت امام وی را بدان جهت همراه هیئت کردند تا معرف انتساب هیئت به خودشان باشد( هاشمی، دوران مبارزه، ج1، 324)

مهندس مصطفی کتیرایی نیز از موسسین انجمن اسلامی معلمان و از اولین اعضای شورای انقلاب بوده و شخصیتی مورد اعتماد و متخصص و کارآمد است که از سوی اعضای شورای انقلاب برای عضویت در این هیئت به امام معرفی شده است. وی  بعد از پیروزی انقلاب  مسئولیت وزارت مسکن و شهرسازی را در دولت موقت و دولت شورای انقلاب بر عهده داشت.      

حضرت امام انتخاب دو عضو دیگر را به انتخاب اعضای این هیئت واگذار کرده که آقایان مهندس کاظم حسیبی از اعضای جبهه ملی و همکاران مهندس بازرگان در هیئت خلع ید و مهندس هاشم صباغیان که در دولت موقت وزارت کشور را بر عهده داشت، بودند.

ج)  در مورد کارکرد این هیئت باید گفت: اگر به شرایط زمانی دی ماه سال 1357 و حوادث و اتفاقات کشور در آن دوران توجه کنیم به خوبی می توانیم عظمت و بزرگی فعالیت این هیئت را درک کنیم. البته ناگفته نماند اگر همراهی و همکاری مدیر وقت و عموم کارکنان صنعت نفت اعم از مهندسین و کارمندان و کارگران و ... نبود، به هیچ وجه این هیئت کاری از پیش نمی‌برد. امری که مهندس بازرگان در زمان صدور بیانیه حضرت امام به آن توجه داشته و تلفنی به آقای دکتر ابراهیم یزدی در پاریس تذکر می دهد. مهندس بازرگان در خاطرات خود می گوید:

من پیشنهاد کردم که امام در آخر حکم خطاب به روسا و مسئولین شرکت نفت بگویند: ما متوقع هستیم شما با این هیئت همکاری کنید، منظور من از این پیشنهاد، دو مسئله بود، یکی اینکه از ناحیه امام یک دلداری و اظهار محبتی نسبت به کارکنان نفت شده باشد تا اینها جذب ما شوند و به طرف ما بیایند و یکی هم با صدور چنین حکمی ایشان خودشان را علیرغم شاه و دولتش، حاکم بر دستگاه دولت می کردند و این اولین مورد و جایی بود که امام در واقع به دستگاه دولت و به کارمندان دولت دستور می داد...همین طور هم شد و نتایجش را همه ما دیدیم.  (اسناد نهضت آزادی، ج9،دفتر سوم، ص12)

مهندس بازرگان پس از دریافت حکم ابتدا سراغ  عبدالله انتظام رئیس شرکت ملی نفت می رود، آقای انتظام  می گوید:  مطمئن باشید هرچه نظر امام است ما انجام می دهیم.(همان)

جالب اینکه علی رغم حاکمیت رژیم شاهنشاهی و وجود حکومت نظامی و نبودن سوخت در انبارها و مراکز توزیع؛ زمانی که حکم امام در تاریخ هشتم دیماه در پاریس صادر گردید، بلافاصله هواپیمای اختصاصی در اختیار مهندس بازرگان قرار می گیرد و این هیئت در تاریخ دهم دیماه عازم مناطق نفت خیز جنوب می شود و طی ده روز از شهرهای آبادان ، ماهشهر، اهواز، آقا جاری، گچساران، شیراز و تلمبه خانه ها و تاسیسات موجود در جزیره خارک و پتروشیمی ماهشهر و پالایشگاه آبادان و... بازدید به عمل آورده و با استقبال بیش از حد تصور از سوی کارکنان صنعت نفت و مردم این مناطق مواجه می گردد.

پیوستگی شدید امور استخراج نفت و گاز، انتقال، پالایش، توزیع، صادرات، واردات، ذخیره سازی و.... با حجم انبوه کارگران و کارکنان متخصص و نفوذ بالای افراد هوادار رژیم، نیروهای چپ و انقلابی های دوآتشه و خالی شدن همه انبارهای ذخیره مواد سوختی در سراسر کشور و وابستگی همه نیروگاه های برق، نانوایی ها، بیمارستان ها،و... به سوخت و افزایش نیاز به سوخت به واسطه فراگیر شدن زمستان و معطل ماندن بیش از هفتاد کشتی غول پیکر نفتی در اطراف اسکله نفتی خارک و... همگی تصویر هولناکی از مشکلات پیش روی این هیئت نشان می دهد که آن ها توانستند ظرف ده روز هم نظم و نسق را به چرخه صنعت نفت بازگردانده و هم جلوی صادرات و کسب درآمد دولت را سد کنند. طبق گزارش دبیر هیئت، حضور آقای هاشمی رفسنجانی و سخنرانی های خوب و مواضع صحیح ایشان در اجتماعات مردمی و در جمع کارکنان مراکز نفتی، تاثیر بسزایی در موفقیت کار هیئت داشته است.(همان، 80، 90، 102 و 105)

انصافا مهندس بازرگان به اتفاق همراهانش در این ماموریت بسیار خوش درخشیدند و او یکبار دیگر همچون دوره ملی شدن صنعت نفت که سرپرستی هیئت خلع ید را برعهده داشت و توانست انگلیسی ها را از پالایشگاه آبادان و مناطق نفتی با خفت و خواری بیرون بریزد. در این مقطع هم  تا زمان  معرفی شدن به عنوان نخست وزیر به فرمان حضرت امام و تشکیل دولت موقت، این ماموریت خطیر را علی رغم همه موانع و مشکلات به پیش برد  و با کمک و یاری هیئت همراهش عزت و افتخار برای کشور آفرید و به حق می توان او را بازرگان عزت نامید. مردم فهیم و انقلابی ایران همواره به خدمات این پیر صدیق خود احترام گذاشته و زحماتش را ارج می نهند  و حضرت امام نیز علی رغم اختلاف مشرب فکری و منش سیاسی که با آن مرحوم داشتند بر امانت و سلامت نفس و دیانت وی تاکید کرده و حرمتش را همواره پاس می داشتند. عیادت فرزند امام در بیمارستان از وی و پیام رهبر معظم انقلاب در هنگام درگذشتش که می فرمایند:

ایشان یکی از مبارزان دیرین با رژیم ستمشاهی و نیز از جمله‌ پیشروان ترویج و تبیین اندیشه‌های ناب اسلامی با زبان و منطق و شیوه‌ نوین بود و از این رهگذر بی‌شک در چشم همه‌ علاقه‌مندان به گسترش و رواج ایمان اسلامی در میان طبقات تحصیل‌کرده در دوران خفقان و دین‌زدایی رژیم پهلوی، دارای شأن و ارزش بخصوص بود.

از نشانه های قدر شناسی امام و رهبر معظم انقلاب از آن بزرگمرد ایران اسلامی است.ای کاش وحدت و همراهی و همدلی ایجاد شده در بین این خادمان به اسلام و مردم در آن مقطع از دوران مبارزه ، پس از پیروزی انقلاب با فتنه دشمنان و پیروی از هواهای نفسانی و بر افروخته شدن اختلافات فکری و سلیقه های سیاسی از هم نگسسته بود و شاهد حذف هیچ یک از این بزرگواران از صحنه مدیریت کشور نمی بودیم.

هم اکنون از اعضای این هیئت تنها جناب آقای مهندس هاشم صباغیان در قید حیات هستند و چهار تن از این بزرگواران مرحوم شده اند، مهندس کاظم حسیبی (7/8/1369) مرحوم شد و این ایام و روزها نیز  مصادف است با سالگرد ارتحال سه تن دیگر از اعضای این هیئت، مرحومین: آیه الله اکبر هاشمی رفسنجانی (19/10/1395 )، مهندس مهدی بازرگان (30/10/1373) و مهندس مصطفی کتیرایی (14/11/1394). از خداوند متعال مسئلت داریم جناب آقای مهندس هاشم صباغیان را حفظ فرماید و بر توفیقات ایشان در خدمت به اسلام و مردم بیفزاید و این بزرگان را که خاضعانه در شرایط بحرانی به مردم و انقلاب خدمت کردند رحمت کند و آنان را با اولیاء و انبیاء خودش محشور فرماید.