شورای انقلاب از انجام تا فرجام

مهدی حاضری

اولین دستور مکتوب حضرت امام برای تشکیل شورای انقلاب در تاریخ 14/8/57 خطاب به شهید آیه الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی صادر شده است. ایشان در این نامه از وی می خواهند بر طبق دستوری که قبلاً به آیه الله مرتضی مطهری داده هرچه سریعتر نسبت به معرفی افراد مطمئن و متدین برای عضویت در این شورا اقدام کند. ایشان می فرمایند:

وقت دارد سپری می‏شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفی اشخاص، مفسده پیش آید.(صحیفه امام؛ ج‏4؛ ص307)

بر طبق آنچه در خاطرات یاران حضرت امام ذکر شده است. در سفری که مرحوم مطهری در اواخر مهرماه 57 برای دیدار امام به پاریس رفته بود برای اولین بار موضوع تشکیل شورای انقلاب از سوی حضرت امام مطرح گردید که به احتمال بسیار زیاد از موضوعات پیشنهادی مرحوم مطهری بوده است که مورد قبول ایشان هم قرار گرفته بود. حضرت امام در ابتدا وی و حضرات آقایان سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی،سید محمد حسینی بهشتی، اکبر هاشمی رفسنجانی و محمد جواد باهنر را به عنوان هسته اصلی این شورا تعیین کرده و از آنان میخواهند افراد دیگری را برای عضویت معرفی کنند.

ایشان در اوایل آذر 1357 طی نامه ای خطاب به آیه الله حاج شیخ حسین نوری همدانی، علاوه بر تدین، شرایط ذیل را برای انتخاب اعضای شورای انقلاب تعیین می کنند:

1. نداشتن افکار مکاتب انحرافی بلکه عدم تمایل به آن مکاتب؛ فقط افکار اسلامی‏‎ ‎‏داشته باشند.‏
2. لیاقت ادارۀ یک وزارتخانه داشته باشند؛ یعنی مطلع و مدیر باشند.‏
3. معروف به ملیت و خوشنام باشند.
4. ‏در دولتهای فاسد و مجلسیْن معروف به فساد، عضویت نداشته باشند.‏
5. از سرمایه داران و معروف به سرمایه داری نباشند.‏
6. از طبقۀ روحانیون نباشند. ( صحیفه امام، ج5، ص151)

حضرت امام در تاریخ 22دیماه 57 چهار روز قبل از فرار شاه از کشور، طی پیامی تشکیل شورای انقلاب اسلامی را اعلام فرمودند:

 «به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام «شورای انقلاب اسلامی» مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود.» (صحیفه امام؛ ج 5، ص 426)

 این شورا طبق اساسنامه مرکب از 11نفر بود که می توانست تا 15نفر اضافه شود و سه نفر نیز به عنوان اعضای علی البدل انتخاب شدند.  افراد براساس پیشنهاد هیئت پنج نفره منصوب امام و تایید ایشان انتخاب شده بودند که به استثنای چند نفر که تا پایان عضو بودند برحسب شرایط  و حوادث پیش آمده و وظائف محوله و تغییر مسئولیت اعضا طی چند مرحله تغییر کردند. زیرا شورای انقلاب از بدو تاسیس تا پایان سه مقطع را پشت سر گذاشت.

مقطع اول: دوران قبل از پیروزی انقلاب از 22/10/57 الی 22/11/57 که مهمترین تصمیم آن انتخاب مهندس مهدی بازرگان به سمت نخست وزیری دولت موقت بود.

مقطع دوم: دوران حاکمیت دولت موقت از 23/11/57 الی13/8/58

مقطع دوم خود به دو مقطع شش ماهه تقسیم می شود. در مقطع اول از بهمن57 تا تیر 58 شورای انقلاب به مثابه مجلس قانونگذاری بوده است و هیچ نقشی در اداره کشور ندارد و اعضایی که مسئولیتی در دولت می پذیرند از شورا خارج شده و افراد جدید جایگزین آن ها می شوند. و در مقطع دوم، یعنی از تیر 58 تا آبان 58 پس از اظهار نارضایتی نخست وزیر از ناهماهنگی تا تمایل به استعفا در جلسه ای مشترک بین هیئت دولت و شورای انقلاب در محضر حضرت امام تصمیم به ادغام شورای انقلاب و دولت گرفته می شود لذا آقایان مهدوی کنی، هاشمی رفسنجانی، سیدعلی خامنه ای و محمد جواد باهنر با حفظ سمت در شورا ، به عنوان معاون در وزارتخانه های کشور، دفاع و آموزش و پرورش و داشتن حق رای در هیئت دولت، مسئولیت می پذیرند و برخی از وزرا نیز در شورای انقلاب شرکت می کنند.

مقطع سوم: دوران استعفای دولت موقت تا تشکیل دولت شهید رجایی از 14/8/57  الی 19/6/59

در این مقطع شورای انقلاب در کنار قانون گذاری، رسما مدیریت اجرایی کشور را نیز برعهده گرفت و با برگزاری همه پرسی قانون اساسی و انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی،با اعلام رسمیت یافتن اعتبار قانون گذاری مجلس در تاریخ 29/4/59 رسماً به کار قانون گذاری پایان داد و با رای اعتماد مجلس به 14وزیر دولت محمد علی رجایی در تاریخ 19/6/59 هیئت دولت تشکیل جلسه داد و مدیریت اجرایی کشور را تحویل گرفت و شورای انقلاب به طور کامل و رسمی به کار خود پایان داد. البته با توجه به اینکه تعدادی از وزرای دولت به علت مخالفت رئیس جمهور با آنها معرفی نشده بودند، برخی وزرای منصوب شورای انقلاب تا زمان معرفی وزیر جدید به کار خود ادامه داده تا این که با انتخاب مهندس میرحسین موسوی به عنوان وزیر امورخارجه در 14/4/1360 دولت جدید کامل شد.

 اسامی افرادی که مدتی عضو شورای انقلاب بوده اند عبارتست از حضرات آیات و آقایان:

آیت الله سید محمود طالقانی، آیت الله مرتضی مطهری، آیت الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی، آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد جواد باهنر، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت الله محمد رضا مهدوی کنی، آیت الله سید علی خامنه ای، مهندس مهدی بازرگان، دکتر کریم سنجابی، دکتر سید احمد صدر حاج سید جوادی، دکتر یدالله سحابی، مهندس مصطفی کتیرایی، سرتیپ محمدولی قرنی، سرتیپ علی اصغر مسعودی، مهندس عزت الله سحابی، دکتر عباس شیبانی، دکتر ابراهیم یزدی، دکتر سید ابوالحسن بنی صدر، صادق قطب زاده، دکتر حسن حبیبی، مهندس میرحسین موسوی، دکتر حبیب الله پیمان، دکتر احمد جلالی، مهندس علی اکبر معین فر و دکتر رضا صدر.

البته باید توجه داشت تعدادی از این افراد از اعضای اصلی و دائم شورا بوده و تعدادی دیگر فقط در مقاطعی به عضویت شورا انتخاب شده، و بعضاً در هیچ جلسه ای نیز شرکت نکرده اند ولی همواره تعداد اعضا در حدود 13 نفر باقیمانده است.

 در طول دوران فعالیت شورای انقلاب ابتدا آیه الله مرتضی مطهری ریاست آن را برعهده داشت ، با شهادت ایشان آیه الله سید محمود طالقانی به ریاست شورا انتخاب شد و با انتخاب دکتر سید ابوالحسن بنی صدر به ریاست جمهوری، ریاست شورای انقلاب نیز به وی واگذار گردید. البته مسئولیت  دبیری شورای انقلاب  از آغاز تا انتها بر عهده آیه الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی بوده است. و آقایان مهندس مصطفی کتیرایی و دکتر عباس شیبانی نیز منشی شورای انقلاب بوده اند.