ایثار و فداکاری چیست؟
واژۀ ایثار بر وزن اِفعال از ریشه «ا ث ر» و به معنای مقدّم داشتن دیگری بر خود است. اما گاه در معنایی گستردهتر به هرگونه برتری بین دو طرف گفته میشود. این مفهوم در اصطلاح به معنای پیش شمردن دیگری بر خود در گرفتن سود یا پرهیز زیانی است که سرانجام برادری و دوستی بین دو نفر را نشان میدهد. نقطه مقابل این خصلت انسانی را بخل دانستهاند که به معنای پرهیز از رساندن هرگونه سودی به دیگران است.
ایثار از جمله صفات پسندیدهای است که دین و بزرگان دینی بر آن سفارش کردهاند. این صفت که همان از خودگذشتگی و پیشگام کردن دیگران در کار خیر بر خویش است، بسیار ستوده شده است. عالمان اخلاق آن را به معنای بخشش در عین احتیاج، گذشتن از ضروریات زندگی و بخشش آن به نیازمندان و مقدم شمردن دیگری بر خود در کسب سود یا پرهیز از ضرر تعریف کردهاند. برای شناخت بیشتر و بهتر فداکاری، شناخت صفت ناپسند بخل است که در اصل در برابر فداکاریست.
ایثار با مفاهیمی چون سخاوت، انفاق، احسان، مرتبط است. تفاوت ایثار با سخاوت در آن است که ایثار بخشش چیزی است که خود، محتاج به آن است و سخاوت بخشش چیزی است که به آن احتیاج ندارد، خواه بخشیدن به محتاج یا غیرمحتاج باشد. انفاق نیز به معنای صرف کردن مال در موارد نیاز و حاجت است. احسان به هر فعلی از افعال نیک که سزاوار است انجام گیرد، گفته میشود، بدون اینکه احتیاج شخص در آن دخیل باشد.
فداکاری، در آیات و روایات
واژه ایثار در قرآن به جز یک مورد، آیۀ 9 سورۀ حشر، نیامده؛ اما همخانوادههای آن از داریم؛ همانند: احسان، اِطعام، انفاق، یا عناوینی نظیر فروش جان و مال به خداوند و... برمیخوریم.
در سوره حشر آیه 9 که به آن آیۀ ایثار نیز گفته میشود، آمده است: «و یوثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه» (و آنان ایثار میکنند و برتری میدهند دیگران را بر خودشان، گرچه خود آنها نیازمند باشند).
پس قـرآن کـریـم با بیان شواهد و نمونهها، ایثار را در ابعاد مختلف ستوده است. در روایـات مـعـصـومـیـن(ع) نـیـز ایـثـار بـه عنوان خوی و خصلت ابرار و برگزیدگان الهی، نـیـکـوتـریـن احـسـان و عـالیترین مرتبۀ ایمان شمرده شده است، چنان که امام علی(ع) فرمود:
«اَلاْیثارُ سَجِیَّةُ الاَْبْرارِ وَ شیمَةُ الاَْخْیارِ» ایثار خوی نیکوکاران و شیوه نیکان است. در جای دیگر فرمود: «اَلاْیثارُ اَحْسَنُ الاِْحْسانِ وَ اَعْلی مَراتِبِ الاْیمانِ» ایثار نیکوترین احسان و بالاترین مراتب ایمان است.
روایات فراوانی دیگری داریم که به ایثار و ازخودگذشتگی اشاره و امر کردهاند. بر اهمیت و ارزش آن تأکید کرده و در برخی کتب روایی نیز بابی برای آن اختصاص دادهاند. همانند کلینی (محمدبن یعقوب) در کتاب «الکافی» و یا حر عاملی (محمدبن حسن) در کتاب «وسائل الشیعه». علما و دانشمندان اخلاق کمتر به صورت مستقل به این موضوع پرداختهاند؛ بلکه در بیشتر منابع اخلاقی، تنها در ضمن بحثهایی نظیر زهد، جود و سخاوت از آن سخن گفتهاند؛ اما اهل معرفت و عرفان به این موضوع توجه ویژهای داشته و در آثار عرفانی باب مستقلی برای آن گشوده شده است. چنانکه خواجه عبدالله انصاری ایثار را به عنوان یکی از مقامات عرفانی ذکر میکند.
سیرۀ نظری و عملی امام خمینی
امام خمینی همانند اجداد طاهرینش به این موضوع ارزش قائل شده و فراوان به آن پرداخته و همانطور که خود در نظر و عمل ایثارگر و فداکار بوده است، دیگران را هم به آن توصیه کردهاند. او با اینکه در کتابهای اخلاقی خود به طور مستقل به این بحث نپرداخته و تنها در ذیل موضوعاتی مانند صدقه و انفاق (شرح چهل حدیث، 492) به آن پرداخته، اما در سخنرانیهای خود بحثهای فراوانی در مورد ایثار و فداکاری مطرح کرده است. (صحیفه امام، 4/311، 12/387، 16/196 ـ 199)
امام خمینی کمال ایثار را در اخلاص، حضور قلب و جهات باطنی آن میداند که برای اولیاء الهی حاصل میشود (سرالصلاة، 16؛ صحیفه امام، 16/197 ـ 198). همانطوری که نزول آیۀ «یطعمون الطعام علی حبّه» (انسان، 8) در مدح اهل بیت(ع) به سبب ایثار چند قرص نان نبوده، بلکه جهات باطنی و نورانی عمل مورد نظر بوده است (سرالصلاة، 16). ایشان ایثار در راه خدا همراه با اخلاص را آنچنان ارزشمند میدانند که حتی در ترازوی عالم غیب قابل سنجش نیست و تنها نزد خداوند متعال سنجش میشود. (صحیفه امام، 16/198)
امام خمینی ایثار و از خودگذشتگی اولیای الهی را عامل مهمی برای اصلاح مردم و خروج آنها از غفلت و ندامت در آخرت دانسته (شرح حدیث جنود عقل و جهل، 256) و در سطح جامعه، ارتقاء وجودی جامعه، برپایی کمالات والای انسانی در بستر اجتماع و سر بلندی نسلهای آینده (صحیفه امام، 16/204) را یکی دیگر از ثمرات ایثار معرفی میکند. ایشان ایثار ملت ایران را در طی دوران نهضت اسلامی، ستوده و این ایثار جان و مال را سبب پاکشدن جامعه از لوث اجانب (همان، 9/383 و 254)، رهایی از بند ستمگران (همان، 17/501)، پیروزی آنان (همان، 20/217 ـ 218) و عامل سرفرود آوردن دنیا در مقابل ملت ایران (همان، 17/305) میشمارد.
به اعتقاد امام(ره) یکی از عواملی در انقلاب اسلامی که باعث تحول ملت ایران شد، مقوله ایثار و شهادت میداند که با این روحیه ترسها و اضطرابها از بین رفته و امید به آیندهای درخشان و جاودانه جایگزین آن شد (همان، 12/386 ـ 387). ایشان ایثار را مهمترین سلاح در مقابل رژیم شاه به شمار میآورد که ملت ایران توانست با قدرت ایمان، ایثار و فداکاری در راه اسلام ریشه اختناق و وحشت را از بن برکند و به پیروزی برسد. (همان، 7/169 ـ 170 و 12/137)
سیرۀ عملی حضرت امام نیز لبریز از ایثارگریها و فداکاریها بوده است. چنانچه در سراسر مبارزات خود با صبر و فداکاری مشکلات حبس و سختیهای تبعید را پذیرفت. (همان، 1/163، 293) و نسبت به خانواده و عزیزان خود نه تنها در شهادت فرزندش حاج آقا مصطفی اظهار رضایت در پیشگاه الهی را داشت؛ بلکه نسبت به فدا شدن حاج آقا احمد در راه اسلام نیز اعلام آمادگی کرد و همین ایثار و فداکاری ایشان، الگوی کاملی برای ملت و جهانیان به شمار آمد و موجب جاودانگی نام و یاد ایشان گردید.
از محسن آقایی قمصری
.
انتهای پیام /*