روز 2 اسفند 1402 همزمان با سی و پنجمین سالروز صدور منشور روحانیت در 3 اسفند 1367، نشست علمی «مهمترین عوامل آسیب‌زا در نظام حوزه و روحانیت» با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین سید علی عماد در موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) قم برگزار شد.
در این مراسم که دوازدهمین نشست از سلسله نشستهای علمی مکتب امام خمینی است و با حضور علما، فضلا و علاقمندان به اندیشه امام خمینی همراه بود، حجت الاسلام عماد بیان داشت: منشور روحانیت امام خمینی، از مهمترین اسناد راهبردی حوزه و روحانیت است.
رئیس پژوهشگاه علوم و معارف اسلامی خاتم النبیین(ص) گفت: ما اگر سخنان امام را مبنای نظری قرار دهیم و با توجه به تحولات حاکم بر جهان و نظام روحانیت خواسته باشیم اجتهاد کنیم، باید آنها را مبنا قرار دهیم و با تحلیل مبتنی بر عنصرهای جدید وارد شویم و بیان امام را مورد استفاده و استناد قرار دهیم.
مشروح سخنان حجت الاسلام و المسلمین سید علی عماد بدین قرار است:
بسم الله الرحمن الرحیم
ابتدا ایام ماه معظم شعبان و ولادت حضرت بقیه الله ارواحنا فداه را تبریک عرض می کنم.
قبل از ورود به بحث چند نکته تمهیدی لازم است.
1- نکته روش شناسی: وقتی میخواهیم دیدگاه حضرت امام در مورد آسیبهای حوزه و روحانیت را تبیین کنیم درواقع وارد یک خرده دانش و تحلیل یک خرده نظام می شویم، دراینجا لازم است به این نکته توجه کنیم‌که
امام به مثابه یک حوزه شناس سرآمد، در خصوص حوزه و روحانیت یک ساختار بیان نکرده اند به گونه ای که در کتاب اصول مباحث دانش اصول را از اول تا آخر بیان کرده اند. بلکه دیدگاه ایشان در ارتباط با حوزه و روحانیت در شرایط مختلف و مقتضای زمان بیان شده است. لذا لازم است یک ساختار برای قلمرو حوزه پژوهی تدوین و نهائی شود و سپس از ابتدا تا انتهای بیانات ایشان به شکل نظام موضوعی در قالب آن ساختار استخراج و تحلیل شود.
2- مطالعات آسیب شناسی از نظر روش و دقت نظر باید پس از وضعیت شناسی و شناخت وضعیت مطلوب انجام شود. تا پس از تحلیل فاصله میان وضعیت موجود و مطلوب مباحث مطالعات آسیب شناسی انجام پذیرد.
3- مطالعات آسیب شناسی به معنای تنقیص یک نهاد، نظریه و سازمان نیست. بلکه گاهی نشان از اهمیت فوق العاده موضوع است. امام با وجود آنکه یک آسیب شناس در حوزه و روحانیت بود، کمتر کسی همچون او از حوزه و روحانیت دفاع کرده است. و ما در این نشستها به دنبال آن هستیم که نقطه مطلوب وضعیت در خور حوزه و روحانیت و راه های رسیدن به آن را از منظر امام پیدا کنیم.
حضرت امام در بیانیه منشور روحانیت، نکات بسیار قوی در این رابطه بیان کرده اند. که میتواند مستند مطالب این بحث قرار گیرد.
ابتدا برخی از پاراگرف های این منشور را که در اهمیت نقش و جایگاه حوزه و روحانیت بیان شده مرور میکنم:
تردیدی نیست .....
در هر نهضت و انقلاب....
روحانیت متعهد با زهد تقوا و....
در ترویج فقاهت و روحانیت نه سرمایه پول پرستان ...
استکبار وقتی مایوس شد....
امروز هیچ دلیل عقلی و شرعی وجود ندارد که اختلاف......
دیروز حجتیهایها را ....
راستی شکست هر جناح و جریان از روحانیت.....
مجتهد با ید به زمان خود احاطه داشته باشد . یک مجتهد باید توانائی مدیریت جامعه خود و غیر خود را داشته باشد.
فقه تئوری کامل انسان از گهواره تا گور است.
در این منشور یک فصل ماموریت های روحانیت است. حوزه و روحانیت در بیان امام و رهبری انقلاب سه ماموریت دارد.
1- شناخت روش‌مند، ناظر به ظروف زمانه از مفاهیم و منابع‌دینی و دین‌شناسی هنرمندانه و زمان شناسانه.
2- نشر، تبیین و توجیه و رسانش و تبلیغ دین. که لازم است با شناخت زبان فرهنگ ها و آگاهانه و حکیمانه باشد.
3- قیام و اقدام در زمینه اجرای احکام الهی در حوزه فرد و اجتماع و تاثیر گذاری در نظام و اجتماع در پهنه ملی و بین المللی.
حال ببینیم با توجه به این بیانات امام، حوزه امروز چگونه عمل میکند و در کجا قرار دارد:
با توجه به بیان امام، روحانیت جانشینی خط انبیاء است. و ماموریت های او ماموریت های انبیائی است. نگهبانی از کیان اسلام و کشورهای اسلامی. مردمی بودن، توقع طبقه خاص و ممتازه در جامعه نداشتن . و تنظیم کارآمد مناسبات درون حوزوی و برون حوزوی شامل مناسبات حوزه و جامعه و حوزه و نظامات سیاسی از مهمترین مساله های روحانیت است.
اکنون با تامل در جامعه ما و با توجه به شاخصه هائی که امام معرفی کرده است باید ببینیم هم اکنون روحانیت در چه جایگاهی قرار دارد.؟ پیمایش های درونی نشان از قوت ها و ضعفهائی در وضعیت موجود است. پمایش های ملی و حاکمیتی در زمینه سنجش ها و نگرش های ایرانیان که در سالهای 82-92-402 انجام داده اند نشان از عدم توفیق حوزه در بخشهایی از ماموریتهای خود دارد.
در اینجا به دو نکته که در ارتباط با نظام معرفتی روحانیت است اشاره میکنم:
نکته اول اینکه از نظر امام، روحانی واقعی غیر از نظام معرفتی خودش، برای حضور در اجتماع لازم استکه انسان زمانه خود را با تمام فهم ها ، خوش آمدها و بد آمدهایش بشناسد. و بداند که برخی از مفاهیم برای انسان جهان امروز مقدس شده است. هر چند گاهی ممکن است این مفاهیم توسط نظام سلطه مورد سوء استفاده قرارگیرد. اما ما باید آنها را بشناسیم. ما باید مقوله هایی همچون کرامت انسان حق پرسشگری،نقد ، آزادی، عدالت خواهی اجتماعی، محیط زیست، حقوق بشر، توسعه و رفاه، شفافیت و امثال آن را بدرستی بفهمیم. این ها را دشمنان ما فهمیده و تدابیر ناصواب برای آنها اندیشده اند. ما برای این مفاهیم حقیقی که بنیاد او در دین و نظامات الهی است باید نسخه درست را بپیچیم. این که دنیای غرب، لیبرال دموکراسی را راه رسیدن انسان به خواسته هایش تعریف کرده است، این یک دزدی در مقابل یک حقیقت دینی و بنیادی برای انسان است. این ها ناشی از ضعف ها و ناکارآمدی های ماست.
دوم، روحانیت باید کنشگران جهان معاصر را بشناسید. و بداند که جهان معاصر چه نقش هائی را برای دیگران معرفی کرده است و او چه نقشی در این جهان داشته است؟ امام ره می فرمودند باید نبض مسائل جامعه و جهان در دست روحانیت باشد و نیازهای آن را به خوبی بداند. ما باید ترند های مختلفت جهان را بدانیم و کلان روندهای جهان در حوزه علم، فرهنگ، اخلاق، معنویت ، دینداری و توسعه را به خوبی بشناسیم. باید بدانیم در دهه 2020 به بعد در جهان اسلام، مسیحیت و در ایران روند دین داری چگونه است. بر اساس اطلاعات و آمارهای موجود روند دینداری در عالم مسیحیت رو به کاهش و در سرجمع عالم اسلام در دهه اخیر رو به افزایش است و بیشترین افزایش مربوط به خاورمیانه است. ما اگر این امور را ندانیم نمی توانیم برنامه ریزی کنیم. و امام ندانستن این امور را تحجر و واماندگی از معاصرت و جاماندگی در گذشته می داند که مبتنی بر ندانستن و نشناختن جهان امروز است و اگر روحانیت به این امور بی توجه باشد در ماموریتهای خود دچار مشکل خواهد شد. این در بخش هستی شناخت حوزه.
اما در ساختار درون نظام روحانیت دو گروه نظام وجود دارد:
نظام های ماموریت گرا شامل نظام تعلیم و تربییت، نظام تولید دانش و فکر و نظام تبلیغ دین و فرهنگبانی.
در هر کدام از این نظامات، ناظر به وضع مطلوب از منظر امام با مشکل مواجهیم. ما تا در جریان دانش و فرهنگ و تکنولوژی جهان نتوانیم نقش داشته باشیم کاری که امام مدنظرش بود از پیش نمیبریم. ما جایگاه خود را در این نظامات جهانی پیدا نکرده ایم و با کاستی مواجهیم
اکنون هیچ سازمان درون حوزوی که بتواند در عرصه های سنجش عملکرد حوزه و روحانیت به درستی عمل کند و بتواند علم سنجی کند و جایگاه حوزه و روحانیت را در عرصه های گوناگون ماموریتش بسنجد؛ وجود ندارد و ما از نتایج عملکرد خود در جامعه و جهان اطلاعات شفاف و علمی در اختیار نداریم و از این بابت با دشواریهای جدی در برنامه ریزی و اجرا مواجهیم.
این موارد فهرستی از چالشهایی است که از منظر امام باید مورد بحث و واکاوی قرار بگیرد.
ما میتوانیم فهرست مهمترین عرصه های موثر در حوزه را که باید مورد ارزیابی قرار بگیرد در 15 گروه دسته بندی کنیم و راه حل آنها را ازمنظر امام به گفتگو و بحث بگذاریم
این 15 عرصه عبارتند از:
- نظام معرفتی روحانیت
- هویت روحانیت
- استقلال حوزه
- راهبری و مدیریت حوزه
- نظام پذیرش
- نظام موزش
- نظام تربیتی و تهذیب
- نظام پژوهش
- نظام فرهنگ و تبلیغ
- نظام اقتصاد و معیشت
- نظام مشاغل و مناصب
- سلوک فردی و اجتماعی و سبک زندگی
- تعاملات حوزه با جامعه
- تعاملات حوزه و نظام
- تعاملات حوزه در عرصه بین الملل
آیا ما در این عرصه ها در وضعیت قابل قبولی هستیم؟ چه آسیبها و چالشهایی در این امور حوزه را تهدید میکند؟
به عنوان نمونه ببینید اکنون در تعاملات حوزه و نظام چه مشکلاتی وجود دارد؟ اکنون هم حوزه از نظام گلهمند است و هم نظام از حوزه. و این به دلیل تعریف ناشدگی مناسبات میان حوزه و نظام است. چرا که حوزه نتوانسته است از تعاملات میان خود و نظام تعریف جامع و کاملی ارائه کند. و به وفاق کامل درون حوزوی دست یابد در اینجا میتوان به نگاه رهبر معظم انقلاب اشاره کرد که در این ارتباط راهبرد جامع و موثرئی ارائه نموده اند که البته ما در عمل کمتر مورد توجه قرار داده ایم و آن اینکه ایشان حوزه را مادر نظام، راهبرد پرداز نظام، ناظر نظام و ناصح نظام و در جایی که کوتاهی می شود منتقد دستگاه های نظام میداند. و نظام را مولود حوزه و مبتنی برآراء دینی و حوزوی معرفی میکند و نظام را مکلف به حمایت از حوزه میداند و از طرفی دیگر حوزه را موظف به حل مشکلات فکری و راهبر نظری نظام و حمایت و هدایت به هنگام آن معری نموده اند و در همین حال حوزه باید از استقلال خود پاسداری و نگهبانی کند و مناسبات خود با نهاد ملت را در بهترین وضعیت سامان دهد تا مثلث سه گانه حوزه، جامعه و نظام در چرخه متوازنی قرار بگیرد.
با توجه به فرصت کوتاه این جلسه تلاش کردم فهرست وار به برخی آسیبهای حوزه و روحانیت از منظر امام بپردازم. با این امید که این آسیبها مورد توجه نخبگان حوزه قرار گیرد و مقدمه ای برای کنشگری موثران حوزه به سوی حوزه مطلوب از منظر امام باشد انشالله.