محرم، ماه سرور آزادگان
حسن پویا
حسین بن علی(ع) فرزند امیرمؤمنان علی(ع) و فاطمه زهرا سیده زنان عالم(ع)، که به سید الشهداء لقب گرفته، در سوم شعبان سال سوم هجری در مدینه منوره چشم به جهان گشود و در دهم محرم الحرام سال 61 هجری در نینوا به شهادت رسید.
گرچه شروع سال قمری با ماه محرم است، اما نام امام حسین(ع) با محرم چنان گره خورده است که شیفتگان آن حضرت، از محرم تنها حسین بن علی علیهم السلام را به یاد می‌آورند تا آنجا که برخی از مسلمانان بویژه شیعیان شاید اساساً اطلاعی از سال و ماه قمری و شروع و پایان نداشته باشند.
محرم یعنی سید الشهداء و سید الشهداء یعنی محرم، از این رو اهل دل به شیعیان و شیفتگان آن حضرت توصیه کرده اند:
دوستداران خاندان پیامبر(ص) شایسته است که در دهه اول محرم در قلب و ظاهرشان آثار حزن و اندوه آشکار باشد. بعضی از لذت‌های حلال را، بویژه در روزهای نهم، دهم و یازدهم این ماه ترک کنند، مانند کسی که داغدار عزیزانش است. (المراقبات، ملکی، ص 25)
امام خمینی(ره) با توجه به عظمت و جایگاه محرم و شخصیت بلند امام حسین(ع) تعابیر بسیار ژرف و عمیقی درباره این ماه عظیم دارد.
از این رو می فرماید:
با حلول ماه محرّم، ماه حماسه و شجاعت و فداکاری آغاز شد؛ ماهی که خون بر شمشیر پیروز شد، ماهی که قدرت حق، باطل را تا ابد محکوم و داغ باطل بر جبهۀ ستمکاران و حکومتهای شیطانی زد، ماهی که به نسلها در طول تاریخ، راه پیروزی بر سر نیزه را آموخت، ماهی که شکست ابر قدرتها را در مقابل کلمۀ حق به ثبت رساند، ماهی که امام مسلمین، راه مبارزه با ستمکاران تاریخ را به ما آموخت، راهی که باید مشت گره کردۀ آزادیخواهان و استقلال طلبان و حق گویان بر تانکها و مسلسلها و جنود ابلیس غلبه کند و کلمۀ حق، باطل را محو نماید. امام مسلمین به ما آموخت که در حالی که ستمگر زمان بر مسلمین حکومت جائرانه می کند، در مقابل او اگر چه قوای شما ناهماهنگ باشد بپاخیزید و استنکار کنید و اگر کیان اسلام را در خطر دیدید، فداکاری کنید و خون نثار نمایید. (صحیفه امام، ج 5، ص 75)
تعابیر امام خمینی در این پیام که در سال 1357 از پاریس صادر شده است، قابل توجه و تأمل جدّی است:
ماه حماسه، ماه شجاعت، ماه فداکاری، ماه پیروزی خون بر شمشیر، ماه محکومیت قدرت باطل، ماه پیروزی بر سرنیزه، ماه شکست ابرقدرتها، ماه محو کلمۀ باطل، ماه حق گویان و استقلال طلبان، ماه آزادیخواهان و عدالت خواهان؛ تعابیر بلندی و گویای حقایق ژرف در این پیام است.
در ادامه این پیام جهت برپایی مجالس سید الشهداء فرموده است:
ماه محرّم، ماه شکست قدرتهای یزیدی و حیله های شیطانی است. مجالس بزرگداشت سید مظلومان و سرور آزادگان که مجالس غلبۀ سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خیانت و حکومت اسلامی بر حکومت طاغوت است، هر چه باشکوهتر و فشرده تر بر پا شود، و بیرقهای خونین عاشورا به علامت حلول روز انتقام مظلوم از ظالم، هر چه بیشتر افراشته شود. (همان، ص 76)
زیرا این ماه، ماه مظلومان و آزادگان و ماه غلبه سپاه عقل بر جهل و سپاه عدل بر ظلم و سپاه امانت بر خیانت است.
سرور آزادگان و سید مظلومان در این ماه برای پیروزی عقل، عدل و امانت قیام کرد، زیرا جامعه‌ای که از این سه برخوردار نباشد، جامعه اسلامی نیست، گرچه در آن اقامه نماز و روزه هم بشود.
تا زمانی که ظلم پا برجاست، جهالت و عوام زدگی و خرافه گرایی و ظاهر سازی همه جامعه را فرا گرفته است، کجای این جامعه اسلامی و دینی است؟ در همه ابعاد و ارکان جامعه دینی باید عقل و عقلانیت حکم فرما باشد. آگاهی در سرتاسر جامعه حاکم باشد. مردم با همه وظایف و تکالیف خود در همه ابعاد آشنا و روشن باشند. در همه ارکان این جامعه باید عدالت حکم کند نه خودسری، ظلم، شقاوت و شکم بارگی و... در این جامعه همگان در تمام ارکان نظام باید امانت داران الهی و انسانی مناسبی باشند.
مفهوم عمیق و درست این کلام امام خمینی این است که در جامعه ای که جهل، ظلم و خیانت حاکم باشد و والی آن همچون قدرت های یزیدی با حیله های شیطانی باشد، این جامعه دینی نیست، بلکه انسانی هم نیست.
امام خمینی در پاسخ به سؤال خبرنگار رادیو لوکزامبورگ در پاریس، آنگاه که از اهمیت ماه محرم در نظر حضرت امام می پرسد؛ ایشان می فرماید:
محرم ماهی است که عدالت در مقابل ظلم و حق در مقابل باطل قیام کرده و به اثبات رسانده است که در طول تاریخ، همیشه حق بر باطل پیروز شده است. (همان، ص 177)
اساساً از دیدگاه تشیع علوی، در طول تاریخ، مبارزه با ظالم و ستمگر و مبارزه با بی عدالتی ادامه دارد، زیرا نقش فداکاری و ایثار و شهادت در نگاه شیعی بسیار برجسته است. پیروزی مسلمین و اسلام باوران نیز با نثار خون و گذشتن از جان و مال میسّر بوده است.
بیش خواهان، طاغوتان، ظالمان و ستمگران با فشار بر پابرهنگان و مظلومان جامعه، خود را پیروز میدان می دانستند در حالی که نمی دانستند که: الملک لا یبقی مع الظلم، سنت تاریخ است که دوران ظالمان و عمر آنان، با نثار خون و ایثارگری زنان و مردان شجاع و دین باور به پایان خواهد رسید.
امام خمینی در دوران حضور در پاریس از تمام روزهای ماه محرم بهره برده و در هر فرصتی به تبیین دیدگاه اسلام و باور خود از قیام امام حسین(ع) پرداخته است. ایشان در روز 26 محرم سال 1399 / 1357 در پیامی به ملت ایران، اینگونه آغاز می کند:
ماه محرّم برای مذهب تشیع ماهی است که پیروزی در متن فداکاری و خون به دست آمده است. در صدر اسلام پس از رحلت پیمبرِ ختمی ـ پایه گذار عدالت و آزادی ـ می رفت که با کجرویهای بنی امیه اسلام در حلقوم ستمکاران فرو رود و عدالت در زیر پای تبهکاران نابود شود که سیدالشهداء نهضت عظیم عاشورا را برپا نمود و با فداکاری و خون خود و عزیزان خود، اسلام و عدالت را نجات داد و دستگاه بنی امیه را محکوم و پایه های آن را فرو ریخت. (همان، ص 283)
در جای دیگری پس از پیروزی انقلاب، در اهمیت ماه محرم و بیان جایگاه آن می فرماید:
خواهران و برادران! محرّم ماهی است که به وسیلۀ سید مجاهدان و مظلومان، اسلام زنده شد و از توطئۀ عناصر فاسد و رژیم بنی امیه که اسلام را تا لب پرتگاه برده بودند رهایی بخشید. اسلام از اول پیدایش با خون شهیدان و مجاهدان آبیاری شد و به ثمر رسید. اسلام در کشور ما می رفت تا به تباهی کشیده شود که با خون شهیدانِ ملت ما حیات خود را باز یافت. (همان، ج 11، ص 137)
یکی از اصول دیدگاه امام دربارۀ محرم، زنده نگهداشتن آن به وسیله عزاداری و ذکر مصائب اهل بیت(ع) و گریه بر مظلومیت آن حضرت است. از این رو در هر فرصتی به این موضوع پرداخته و آن را یادآور شده است و افرادی را که با عنوان روشنفکری و یا سایر عناوین، روضه و گریه را مزمّت می کردند، به آنان آگاهی می بخشید و تذکر می دهد.
ایشان در اولین محرم پس از پیروزی انقلاب ضمن سخنرانی خود با اشاره به برخی شایعات و طرح برخی سخنان نادرست فرمود:
آنهایی که با روضه مخالف اند همانهایی بودند که با روحانیت مخالف بودند. و همانهایی بودند که با دانشگاه مخالف اند. و همانها هستند که با کارگر مخالف اند. و همانهایی هستند که با کشاورز مخالف اند. و همانها هستند که می خواهند ما را بدوشند، و ما را ذلیل نگه دارند. این هماهنگی که در تمام ملت ما در قصۀ کربلا هست، این بزرگترین امر سیاسی است در دنیا. و بزرگترین امر روانی است در دنیا. تمام قلوب با هم متحد می شوند. (همان، ج 11، ص 99)
سفارش اکید امام به حفظ شعائر ماه محرم و صفر و حفظ منبر، خطابه و عزاداری به صورت سنتی می باشد.
باید ماها و شماها در گفتاری که داریم و خصوصاً در این ماه محرّم و صفر، که ماه برکات اسلامی است و ماه زنده ماندن اسلام است، باید ما محرّم و صفر را زنده نگه داریم به ذکر مصائب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ که با ذکر مصائب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ زنده مانده است این مذهب تا حالا؛ با همان وضع سنتی، با همان وضع مرثیه سرایی و روضه خوانی. شیاطین به گوش شما نگویند که ما انقلاب کردیم، حالا باید همان مسائل انقلاب را بگوییم و مسائلی که در سابق بود حالا دیگر منسی باید بشود؛ خیر. (همان، ج 15، ص 330)
در جای دیگری می فرماید:
ان شاءالله ، خداوند همۀ شما را، همۀ ما را موفق کند که به راه اسلام باشیم و دعوت کنیم مردم را به اسلام و همۀ ملت ما را موفق کند که در این عاشورا، به همان سنتهای سابق عمل کنند. دستجات به همان طور قوّت خودش، باقی باشد و دستجات سینه زنی و نوحه خوانی به همان قوّت خودش باقی باشد و بدانید که حیات این ملت به همین روضه خوانیها، به همین اجتماعات، به همین دستجات است. (همان، ص 337)
ایشان ذکر ثواب های فراوان برای عزاداری و نوحه خوانی بر امام حسین(ع) را هم، یک مسئله مهم سیاسی با تأثیرات بالا می دانست:
اینکه برای عزاداری، برای مجالس عزا، برای نوحه خوانی، برای اینها، اینهمه ثواب داده شده است، علاوه بر آن امور عبادیش و روحانیش، یک مسئله مهم سیاسی در کار بوده است. آن روزی که این روایات صادر شده است، روزی بوده است که این فرقۀ ناجیه مبتلا بودند به حکومت اموی و بیشتر عباسی و یک جمعیت بسیار کمی، یک اقلیت کمی در مقابل قدرتهای بزرگ در آن وقت، برای سازمان دادن به فعالیت سیاسی این اقلیت، یک راهی درست کردند که این راه، خودش سازمانده است (همان، ج 16، ص 344)
در سال 1361 نیز در جمع روحانیان و مبلغان فرمود:
شما باید تبلیغ کنید آقا! محرم است. این محرم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرم است و از این مجالس. مجالس تبلیغ ما هم از محرم است، از این قتل سیدالشهداست و شهادت اوست. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجه کنیم که تأثیر او امروز هم هست. اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی شد. همه در تحت بیرق امام حسین ـ سلام الله علیه ـ قیام کردند. (همان، ج 17، ص 58)
در سخن دیگری امام خمینی وظایف اهل منبر را به وضوح بیان داشته و به آنان تأکید می کند که علت شهادت سید الشهداء را که برای اقامه عدل الهی بوده بیان کنند:
در ماه محرم، تمام کسانی که منبر می روند، واعظ هستند، نوحه خوان هستند، تمام دسته جات باید در رأس امورشان این مسئله قرار داده شود. سیدالشهدا برای این بود شهادتش؛ برای این بود که اقامه بشود عدل الهی. اقامه بشود خانۀ خدا، محفوظ باشد خانۀ خدا. (همان، ج20، ص 369)
در پایان همین سخنرانی برای خطبا و روحانیون و مداحان اهل بیت(ع) دعا می کند. ما نیز پایان بخش مقاله را به جملات پایانی امام در این سخنرانی به پایان می بریم.
خداوند ان شاءالله ، همۀ شما را توفیق بدهد. و امیدوارم که خدمتگزار باشید به این بندگان خدا که مظلوم هستند و مظلوم بودند. وحفظ کنید این شیوۀ خدمتگزاری به اینها را. و بحمدالله ، شما خودتان از آن طبقه هستید؛ از طبقۀ بالا نیستید؛ یعنی، از طبقۀ پایین، شما از طبقۀ ممتاز هستید. آنهایی که آن وقتها متکفل حکومت بودند از طبقه ای بودند که ناچیز بودند و خداوند شما را موفق کند که همیشه خدمتگزار باشید. (همان، ص 371)