نهمین نشست از سلسله نشست های تبیین مکتب امام خمینی با عنوان «اسلام و حکومت از دیدگاه امام خمینی» با حضور آیت الله سید حسن خمینی و آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی در موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) قم برگزار شد.
آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی، رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) در این نشست با ریشه ای و اساسی دانستن نسبت بین اسلام و حکومت در دیدگاه امام خمینی (ره) اظهار داشت: اساسا این پرسش مطرح است که امام چه نگاهی به حکومت داشت؟ آیا این نگاه در میان فقهای گذشته بود یا نبود؟ در موضوع ولایت فقیه، مساله تاریخی ولایت فقیه مطرح می شود و فقها می گویند که فی الجمله مساله اعتقاد به ولایت فقیه در طول تاریخ فقها بوده و مسبوق به سابقه است اما نگاه امام به حکومت در دین، مسبوق به سابقه نیست و به هیچ نحوی در کتب فقها از قدما و متاخرین پیدا نکردم.
وی با ذکر این مطلب که به زعم من «خطابات قانونیه» مهمترین مبنای فقهی و اصولی امام خمینی (ره) بود، گفت: این «خطابات قانونیه» در فقه بسیار تاثیرگذار است و فقه و اصول را متحوّل می کند. مرحوم والد ما می گفتند: «براساس این خطابات قانونیه بسیاری از فتاوای امام خمینی باید تغییر کند». اما وقتی نظریه امام در حکومت را دیدم و تامل کردم، دیدم انصاف این است که این نظریه تفوق بر آن نظریه دارد و بسیار گسترده تر و مهمتر از آن نظریه است.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با اشاره به «کتاب البیع» امام خمینی (ره) گفت: قوت فقهی و احاطه علمی امام در فقه در کتاب البیع ایشان روشن می شود اما متاسفانه حق این کتاب هنوز نه در حوزه علمیه قم و نه در حوزه علمیه نجف روشن نشده و مجهول است. با وجود اینکه مرحوم آیت الله خویی شاگرد مرحوم محقق اصفهانی بوده است، این مقدار که امام در فقه و اصول به نظریات حاج شیخ پرداخته است مرحوم آیت الله خویی نپرداخته است. امام در این کتاب نظرات بدیعی دارد.
وی بیان کرد: امام خمینی در جلد دوم کتاب البیع، اول بحث ضرورت حکومت اسلامی را مطرح می کند. ایشان می فرماید: «هرکسی نظر اجمالی به احکام اسلامی داشته باشد، به راحتی ضرورت حکومت را می تواند بفهمد». ایشان مساله را منتهی می کنند به اینکه عقل بدیهی مساله حکومت را مطرح می کند. البته مطالب خیلی متقن و پرمغز است و ای کاش همین را در حوزه های علمیه متن قرار دهند. ما معتقدیم که امام خمینی برخی کتاب ها را به عنوان متن نوشتند مانند «مناهج»؛ من تردیدی ندارم که در ذهن امام این بوده که مناهج جای کفایه یا بعد از کفایه قرار گیرد. در مورد «کتاب البیع» هم اگر این بخش مربوط به ضرورت حکومت اسلامی جدا شود و گروه هایی روی ان کار شود، تعلیقاتی نوشته یا توضیحاتی داده شود، بسیار لازم است.
آیت الله فاضل لنکرانی افزود: امام خمینی در بخش اول کتاب البع، مساله بداهة العقل و سپس برخی روایات را در باب ضرورت حکومت اسلامی مطرح می کنند و در آخر به این جمله می رسند که « الاسلام هوالحکومه بشئونها»، «والاحکام قوانین الاسلام و هی شان من شئونها» احکام هم قوانین این حکومت است. ایشان می فرماید که هرآنچه به عنوان احکام دین و تشریع است، مطلوب ثانوی هستند و مطلوب اولی، مسئله حکومت است و اسلام را اصلا به معنای حکومت می گیرند.
وی بیان کرد: گاهی اوقات می گویند امام خمینی انقلاب را با یک حدیث مربوط به ولایت فقیه و اجتهاد شخصی ایجاد کرد. این یک فکر بسیار اشتباهی است. امام انقلاب را براساس این فکر مطرح کردند که دین یعنی حکومت و چون این نگاه را به حکومت و دین داشت، انقلاب را ایجاد کرد. مدعای امام این است که «ارسال رسل و انزال کتب و تمام تشریع ها برای تشکیل حکومت بوده است».
رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) با بیان اینکه چهار مدعا در زمینه این جمله امام خمینی وجود دارد، گفت: احتمال اول اینکه حکومت یکی از مقدمات عادی، عرفی و عقلایی برای اسلام است و اگر بخواهد احکام آن از قبیل حدود، قصاص، دیات، نکاح، طلاق و... اجرا شود متوقف بر حکومت است. احتمال دوم اینکه حکومت مقدمه عقلی دین است. عقل حکم می کند که این دین بدون حکومت نمی تواند به اهداف خود برسد.
وی با اشاره به اینکه برای این احتمالات، قرائنی در کلمات امام وجود دارد، گفت: امام خمینی (ره) در جایی می فرماید: «برای اجرای احکام اسلام، حکومت واجب است» یا این تعبیر مشهور ایشان که « حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفه عملی فقه است» دلالت بر احتمال اول دارد. اما اینکه بگوئیم مقدمه عقلی باشد برای قوام دین، می فرماید اگر حکومت نباشد، هرج و مرج می شود. لذا عقل هم حکم می کند که این احکام برای همه ابعاد اجتماعی و فردی بشر است و اجرای آن منوط به حکومت است.
وی ادامه داد: به نظرم می رسد که مانند نظریه خطابات قانونیه که امام خمینی یک تطوری داشته یعنی در بحث شرطیت ابتلا و اطراف علم اجمالی ابتدا با «فی النفس شیء» شروع کرده و فرموده که چیزی که شیخ انصاری می فرماید صحیح نیست و لذا امام در مباحث دیگر دنبال کرده تا به ضرس قاطع تفکیک بین خطابات شخصی و قانونی را مطرح کرده است. در مساله حکومت هم گاهی اوقات، در ذهن امام این بوده که حکومت مقدمه عقلایی است و گاهی در ذهن ایشان این بوده که مقدمه عقلی است.
آیت الله فاضل لنکرانی گفت: احتمال سوم این است که حکومت را یکی از اجزای دین بشماریم. یعنی اسلام بیان می کند که در کنار امور فردی، حکومت را بخشی از دین مطرح کرده است لذا امام خمینی می فرماید: «حکومت شعبه ای از ولایت مطلقه رسول الله (ص) است و یکی از احکام اولیه اسلام و بر همه احکام فرعی مقدم است». وقتی اسلام را مرکبی از حکومت و غیر حکومت در نظر گرفتیم، می گوئیم همانگونه که در حج و دین بحث تعارض و تزاحم مطرح می شود، اگر بین حکومت و وجوب حج هم تزاحم شد، این مقدم بر آن است کمااینکه همین کار را در رابطه با حج انجام دادند.
وی ادامه داد: به نظر می رسد «الاسلام هو الحکومة» خارج از این سه احتمال نیست. ایشان می خواهد بفرماید که نگوئید حکومت یکی از احکام اولیه این دین است و مقدم بر سایر احکام؛ بلکه اسلام مساوی حکومت است و جوهره اصلی دین، حکومت است و انبیا برای حکومت آمدند.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم گفت: در احتمال سوم، احکام مطلوب بالعرض نیست و لذا مسئله تزاحم مطرح می شود. یعنی اگر بین اصل اسلام و حفظ حکومت اسلامی با وجوب حج تزاحم ایجاد شد، ما کدام را باید انتخاب کنیم؟ اما در احتمال چهارم که احکام را آلت برای حکومت و دین را سیطره بر بشر می داند، تزاحم معنا پیدا نمی کند. چون اینها در یک رتبه و عرض یکدیگر قرار ندارند. اما اگر حکومت جوهر دین و عین دین شد، دیگر چیزی نمی تواند با حکومت تزاحم کند.
وی با بیان اینکه درباره این جمله «اسلام هوالحکومة» باید سمینارها برگزار کرد تا به عمق این نگاه پی برد، گفت: بدون هیچ تعصّب علمی عرض می کنم که این کلام را در سخن و نگاه هیچ فقیهی ندیدم. امام خمینی می خواهد بگوید که دین برای تشکیل حکومت آمده است. چرا این نگاه در طول هزار و سیصد سال وجود داشته که دین مجموعه ای از احکام و اخلاقیات است و لعلا یک مبارزه با ظلمی هم در آن وجود دارد؟ درحالیکه اینگونه نیست.
آیت الله فاضل لنکرانی مستندات قرآنی این کلام امام خمینی را مورد اشاره قرار داد و گفت: با وجود آیات متعدد در رابطه با حکومت اما نه در تفاسیر و نه در کتب فقهی، منظومه ای از آیات در رابطه با قرآن کریم داریم.
وی با اشاره به تعدادی از این آیات گفت: آیاتی در قرآن کریم داریم که مردم را از تحاکم طاغوت و یهود و نصارا نهی می کند. نقشه مهندسی حکومت در دین را قرآن کاملا بیان کرده است. همچنین آیات حکم «ان الحکم الا لله» یا « یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ». قبلا در ذهنم این بود که حکم به معنای قضاوت است اما تتبعی کردم و پی بردم که حکم یک معنای عامّی دارد و به معنای «فصل الخطاب» بودن است. بخشی از حکم عبارت از قضاوت است والا حکم منحصر به قضاوت نیست. همچنین آیات «حکم» و آیات «خلافت» تشریعی نیز در قرآن، فراوان است.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با اشاره به آیات اقامه دین در سوره شوری بیان کرد: این آیات دلالت بر این دارد که اسلام مجموعه ای از شرایع انبیای اولوالعزم است. خداوند در این آیات می فرماید که پیامبران باید اقامه دین کنند. اقامه دین یعنی اجرای دین. بین اقامه و بیان دین خیلی تفاوت است. «اقیموا» در این آیات یعنی علاوه بر بلاغ و بیان، باید دین را اقامه و کامل اجرا کنند.
وی به ادامه این آیات اشاره کرد و گفت: برای مشرکین، حکومت اسلام سخت است. در ادامه آیات این را داریم که تشکیل حکومت اسلامی و اصرار بر اینکه فقط خدا حاکم است، استقامت می خواهد. چیزی که امام خمینی (ره) جدای از نابودی و تغییر ذهن بشر و حوزه ها به دین، برای ما آورد، همین است.
آیت الله فاضل لنکرانی با اشاره به آیات اجتماعی قرآن کریم گفت: این آیات بیان می کنند که اقامه دین بدون حکومت نمی شود.
وی «انس با قرآن» را عامل موفقیت امام خمینی دانست و گفت: انسی که امام با قرآن داشته است، امام را به این نظریات منتهی کرده است.
وی افزود: امام مجتبی (ع) بعد از شهادت امیرالمومنین (ع) به مسجد رفتند و فرمودند: اگر بعد از رحلت جدم رسول خدا (ص)، حکومت را در جایگاه صحیح خود قرار داده بودید و این حق را از پدرم نگرفته بودید، برکات خدا از اسمان و زمین بر شما نازل می شد». این اثر حکومت دینی است و مبنای آن هم ریشه در قرآن کریم دارد.
وی از موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) خواست که ابدعات و ابتکارات امام را بیشتر مورد توجه قرار دهد بویژه این قسمت کتاب البیع جدا شود، کارگروه هایی روی آن کار کنند و تعلیقه بزنند. باید مستندات قرآنی «الاسلام هو الحکومة» بیان شود. متاسفانه این «الاسلام هوالحکومة» را برخی به فقه حکومتی منتهی کردند درحالیکه این ربطی به فقه حکومتی ندارد.
رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) ادامه داد: باید اظهار تاسف کرد که رسانه ها بویژه رسانه ملی این مبانی محکم فقهی امام را درست تبیین نکردند.
وی با اشاره به دیدار خود با جمعی از اندیشمندان پاکستان اشاره کرد و گفت: من در این دیدار ریشه و مستندات قرآنی حکومت دین را برای آنها بیان کردم. آنها گفتند شما در ایران آقای خمینی را داشتید که امد. وظیفه ما اهل سنت که در پاکستان چنین شخصیتی را نداریم، چیست؟ گفتم این سئوالی است که ما از شما داریم. ما معتقدیم که پیامبر اکرم (ص) در غدیر، تکلیف حکومت تا روز قیامت را مشخص کرد و یکی از حرف های نابی که امام خمینی در بیان غدیر دارند اینکه ولایت باطنیه و قلبیه بشر به ائمه در غدیر مطرح نبوده است بلکه این بوده که حاکم شما تا روز قیامت باید علی بن ابیطالب (ع) باشد. شما به ما پاسخ بدید که دستور دین برای حکومت الان چیست؟ رفتید سراغ «الحق لمن قلم» که هیچ وجه عقلی و دینی هم ندارد.
وی بر شناخت امام و مبانی فکری ایشان تاکید کرد و ابراز داشت: مرحوم والد ما می گفت «از لحظه ای که امام خمینی فریاد انقلاب سر داد ما پشت سر امام بودیم و به ایشان معتقد بودیم و در ضرورت کار امام لحظه ای تردید نکردم».
وی ادامه داد: امام خیلی حق به گردن ما و دین دارد. این بعد دین را امام خمینی احیا کرد. چرا این مبانی برای نسل امروز و حتی نسل حوزویان ما بیان نشده است؟ چرا روی مبانی امام خمینی در حوزه ها آنطور که باید و شاید کار پژوهشی و علمی نمی شود؟