معرفی آثار (21) حواشی امام خمینی بر توضیح المسائل
محمدکاظم تقوی
امام خمینی(س) گرچه بر دو اثر مهم فقه فتوائی: العروه الوثقی و وسیله النجاه سیدین یزدی و اصفهانی تعلیقه های مفصل نوشته بودند، ولی اقدامی برای نشر عمومی آن نکردند؛ چنانکه پس از وفات حضرت آیت الله بروجردی(قدس سره)، اهتمام و اشتغال به تدریس دروس اجتهادی را وجهه همت خود قرار داده و از ورود به عرصه مرجعیت دوری کردند، و این تنها اصرار فضلائی از شاگردان ایشان بود که قانعشان کرد تا فتاوای خود را در اختیار آنان قرار دهند تا کتب فتوائی برای عموم مؤمنان تهیه شود. در این مقطع چند کتاب فقه فتوائی حامل فتاوای حضرت امام تهیه و عرضه شد که یکی از آنها به قلم خودشان بوده است.
«حاشیه بر توضیح المسائل آیت الله بروجردی» یکی از آثار مهم فقه فتوائی ایشان به شمار می رود.
فقهای مکتب اهل بیت طی قرون و اعصار، فتاوای خود را به شکلی که برای عموم پیروان مکتب ائمه اطهار(ع) قابل درک و دریافت باشد، در دسترس آنها قرار می دادند. کتابهایی که معمولاً به زبان عربی نوشته می شدند، اما در دوره صفویه و با توجه به شکل گیری حکومتی مسلط بر جغرافیایی وسیع به عنوان کشور ایران، علمای امامیه توجه زایدالوصفی در عرضه کتابهای مذهبی به زبان فارسی از خود نشان دادند و در این میان کتاب فقهی «جامع عباسی» یکی از آنها بوده است.
«جامع عباسی» که میشود آن را اولین رساله عملیه عمومی به زبان فارسی نامید، نام یکی از بزرگترین علمای شیعه را به عنوان نویسنده خود دارد، و او «شیخ بهایی» آن عالم عالی مقام و جامع می باشد.
اما باید توجه داشت که این عالم ربانی تنها پنج باب از این کتاب فقهی را به قلم خود نوشته است و این ابواب که در آخرهای عمر با برکت این عالم ذو فنون نوشته شده شامل احکام: طهارت، نماز، زکات، خمس، روزه و حج بوده است. شاگرد شیخ بهایی، نظام الدین محمد ساوجی، پانزده باب دیگر این اثر را نوشته و آن را به اتمام رسانده است.
در دو ـ سه قرن اخیر که بسیاری از فقهاء و مراجع شیعه ایرانی و فارسی زبان بوده اند، برای فارسی زبانان و به ویژه ایرانیان کتابهایی با نامهای متفاوت در بردارنده احکام عمومی و مورد ابتلاء عموم مؤمنان می نوشته اند. از باب نمونه رساله «صراط النجاه» به عنوان «رساله عملیه شیخ اعظم مرتضی انصاری» یکی از این رساله ها می باشد. این کتاب همزمان با برگزاری کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری با حواشی هفت تن از فقهای بزرگ پس از شیخ به چاپ رسیده است؛ حواشی حضرات آیات: میرزا حسن شیرازی( میرزای بزرگ)، سیدمحمدکاظم یزدی، محمدکاظم خراسانی، میرزا محمدتقی شیرازی(میرزای دوم)، سیداسماعیل صدر اصفهانی، شیخ محمد تقی اصفهانی معروف به آقا نجفی و میرزا حسین خلیلی تهرانی.
«رساله منتخب الرسائل» که برگزیده احکام منتخب الاحکام است، هم نمونه دیگر از آثار پیشینیان است که متن آن منعکس کننده فتاوای فقیه بزرگ آیت الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی است که حاشیه فقهای بزرگ پس از ایشان را جلب کرده است.
این نکته هم لازم به ذکر است که بیشتر این مجموعه ها به قلم مراجع صاحب فتوی نبوده بلکه فتاوای آنها از کتب عربی و تخصصی بوسیله شاگردان موثق آنان استخراج و تنظیم و عرضه شده است.
آیت الله سیدحسین طباطبایی بروجردی از فقهای بزرگ و مراجع نامی شیعه در دوران معاصر بود که به مدت پانزده سال یگانه مرجع شیعیان جهان به شمار می آمد. ایشان پس از مراجعت از حوزه علمیه نجف و استقرار در شهر بروجرد و فعالیت های تدریسی ـ تحقیقی، اولین بار رساله عملیه فارسی خود را بنام«انیس المقلدین» در سال 1347 ق مطابق با 1307ش به دست چاپ سپردند این کتاب، در شهر تبریز به چاپ رسید و چاپ دوم آن به سال 1355 ق مطابق با 1315ش در شهر رشت انجام یافت و ایشان پیش از هجرت به حوزه علمیه قم، فقیهی شناخته شده و مرجعی صاحب فتوی برای منطقه بود و علما و فضلای حوزه ها او را می شناختند. اما با استقرارشان در حوزه علمیه قم و رحلت آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی در سال 1325ش ـ که در ده سال آخر عمر خود مرجع یگانه شیعیان شده بود ـ شخصیت فقهی آیت الله بروجردی و حمایت علما و فضلای حوزه ها از ایشان زمینه را برای وحدت مرجعیت و تعیّن آن در وی فراهم آورد.
در این میان با توجه به تحول و تطور در زبان و تعبیرات، رساله های عملیه حاوی فتاوای فقهای پیشین که در زمانهای گذشته تهیه شده بود، برای عموم خوانندگان قرن به آسانی قابل فهم و برداشت نبوده است. به همین خاطر با دستور آیت الله بروجردی چند تن از علما و فضلا با دقت زیاد به فکر نگارش اثری فقهی در بردارنده فتاوای ایشان افتادند و محصول تلاش آنها با نام «توضیح المسائل» انتشار یافت، و در واقع توضیح المسائل نام کتاب فتوایی آیت الله بروجردی بوده که مراجع تقلید پس از ایشان فتاوای خود را در همین قالب انتشار داده اند.
امام خمینی پس از آنکه با درخواست و اصرار زیاد علاقمندان و مقلدان اجازه دادند فتاوایشان در دسترس عموم مؤمنان قرار گیرد، با تلاش جمعی از شاگردان ا ین فتاوی از تعلیقه بر عروه الوثقی و وسیله النجاه استخراج و تدوین و با نام «نجاه العباد» در یک جلد و بعضاً در دو جلد کم حجم تر انتشار یافت؛ چنانکه خلاصه آن با نام «زبده الاحکام» انتشار یافت و البته این زبده الاحکام که فارسی بوده، غیر از زبده الاحکام عربی است که اولین تلخیص کتاب تحریرالوسیله بوده است همچنین در همین سالها مناسک حج ایشان نیز تهیه و انتشار یافت.
حضرت امام پس از انتشار نجاه العباد و خلاصه آن، اجازه انتشار «حواشی» خود بر توضیح المسائل آیت الله بروجردی را دادند.
حواشی امام خمینی بر مسائل ذکر شده در «توضیح المسائل» یک هزار حاشیه و اظهار نظر فقهی بوده و با عنوان «حاشیه توضیح المسائل» در شعبان 1381 ق مطابق با 1342ش توسط چاپخانه علمیه قم، در 138 صفحه منتشر گردید.
لازم به ذکر است که این چاپ تنها شامل کلمات و جملاتی از توضیح المسائل میشده که ناظر به آنها، فتوای متفاوت حضرت امام ذکر شده است.(موسوعه الامام الخمینی، ج 30، مقدمه)
بنابراین در سالهای آغازین مرجعیت امام خمینی، نخست «نجاه العباد» و خلاصه آن با نام «زبده الاحکام» و «حاشیه توضیح المسائل» انتشار یافت و پس از این چند اثر فتوائی به قلم حضرت امام و یا در بردارنده فتاوای ایشان با تنظیم و تدوین بعضی از شاگردانشان، کتاب توضیح المسائل به نام امام انتشار یافت که همان متن توضیح المسائل آیت الله بروجردی با گنجاندن فتاوی و نظرات متفاوت امام خمینی در متن آن، بوده است.
لازم به ذکر است که حضرت امام پس از نوشتن حاشیه بر توضیح المسائل آیت الله بروجردی، آثار فتوایی دیگری هم نوشته که مهمترین آنها تحریرالوسیله می باشد و در سالهای پس از آن بعضی از فتاوایشان تغییر و تبدیل یافته که خود گفتند در موارد اختلاف فتوی، آنچه در تحریرالوسیله نوشته شده، ملاک است، چنانکه فتاوایشان در توضیح المسائل گنجانده شده و دهها سال محل مراجعه و استفاده میلیون ها مقلد ایشان بوده است و دیگر نیازی به مراجعه به این حواشی از نظر عمل نمی باشد؛ اما مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی با تنظیم و تدوین مجموعه آثار قلمی امام خمینی در پنجاه جلد، یک جلد آن را که جلد 30 میباشد، به توضیح المسائل با حاشیه حضرت امام اختصاص داده تا این اثر علمی که به قلم ایشان نوشته شده و به کار محققان و پژوهشگران می آید، در اختیار آنها قرار گیرد. عنوان آن در مجموعه موسوعه چنین است:«رساله توضیح المسائل آیت الله العظمی بروجردی با حواشی امام خمینی»
نقل مواردی از حواشی حضرت امام بر فتاوای متن خالی از لطف نمی باشد:
1ـ درکتاب طهارت و ذیل عنوان «چیزهایی که باید برای آنها وضو گرفت» مورد چهارم، «اگر نذر یا عهد کرده یا قسم خورده باشد که وضو بگیرد» ذکر شده و حضرت امام در حاشیه نوشته:
«در وفای به نذر و مثل آن واجب است وضوی مستحبی به جا آورد و وضو برای این سه واجب نیست، بلکه وفای به آنها واجب است، بلکه وضو در تمام موارد حتی برای نمازهای واجب، مستحب است و هیچگاه وضو واجب تکلیفی نمی شود.»
بعضی از حواشی حضرت امام مفصل می باشد؛ مانند حاشیه بر مسئله 451 که در یازده سطر نوشته شده است.
2ـ در مسئله 651 تحت عنوان، «غسل های مستحب» پانزده غسل به عنوان غسل های مستحب ذکر شده که حضرت امام در حاشیه مورد نهم آن که غسل روز عید نوروز و پانزدهم شعبان و ... بوده؛ نوشتند:
«این غسل ها را رجاءً به جا آورد و همینطور غسل هایی که بعد ذکر شده، چون در بعضی از آنها محل تأمل است.»
3ـ در مسئله 741 فتوای آیت الله بروجردی این است که مکلف روز جمعه، در زمان حضور امام معصوم(ع) واجب است نماز جمعه بخواند، ولی در زمان غیبت اگر نماز جمعه بخواند، احتیاط واجب است که نماز ظهر را هم بخواند.
ولی امام خمینی در حاشیه آن مرقوم داشتند:«در زمان حضور بعید نیست مخیر باشد بین جمعه و ظهر، چنانچه در این زمان[زمان غیبت معصوم]مخیر است، و لازم نیست بعد از خواندن نماز جمعه نماز ظهر را هم بخواند، ولی احتیاط خیلی مطلوب است.» روشن است که ا ین احتیاط، احتیاط مستحبی می باشد.
4ـ در موضوع «مکان نمازگزار» ده شرط باید رعایت شود که شرط اول آن است «که مباح باشد» در همین مبحث و در مسأله 888 توضیح المسائل می خوانیم: «در زمین بسیار وسیعی که برای بیشتر مردم مشکل است، موقع نماز از آنجا به جای دیگر بروند، بی اجازه مالک می شود نماز خواند.» حضرت امام درحاشیه این مسئله مرقوم داشته:
«زمینهای دور دست از قریه و ده که برای چراگاه حیوانات است جایز است نماز خواندن و تصرفات از قبیل نشستن و خوابیدن، ا گر چه صاحبانش راضی نباشند، و زمینهای نزدیک که برای زراعت است و دیوار ندارد جایز است نماز و عبور و تصرفات جزئی، اگرچه مالک آنها صغیر و مجنون باشد، ولی اگر مالک اظهار نارضایتی کرد یا نارضایتی او معلوم شد، احتیاط واجب آن است که تصرف نکند و نماز نخواند، بلکه حرام بودن تصرف و باطل بودن نماز در این صورت خالی از قوت نیست.»
5ـ در مسئله 1786 آمده:«اگر انسان در شهری باشد که معمولاً هر سال مقداری از جهیزیه دختر را تهیه می‌کنند... خمس آن را نباید بدهد...» ولی حضرت امام در حاشیه آن چنین فتوا داده است:
«بلکه اگر در چنین شهری هم نباشد، لکن نمی تواند یک جا جهیزیه تهیه کند و باید در هر سال مقداری از آن را تهیه کند و چنانچه در بین سال از منافع آن سال تهیه کند، خمس ندارد.»
6ـ در مسئله 1933 که درباره مصارف هشتگانه زکات می باشد و مصرف هفتم «سبیل الله» یعنی کارهایی که منفعت عمومی دینی دارد، مثل ساختن مسجد و مدرسه که علوم دینیه در آن خوانده می شود.» ذکر شده و حاشیه امام خمینی بدین صورت می باشد:
«یا نفعش به عموم مسلمین میرسد مثل بنای پل و ساختمان سد و راه سازی، یا برای اسلام نفع دارد مثل دفع فساد از حوزه اسلام و ترویج دیانت به هر نحو ممکن و امثال اینها.»
حواشی حضرت امام بر توضیح المسائل آیت الله بروجردی تا آخرین مسئله آن که مسئله 2840 می باشد مرقوم شده و چنانکه ذکر شد، در تمام ابواب، حواشی کوتاه و مختصر درکنار حواشی نسبتاً مفصل و تا هشت ـ ده سطر قرار گرفته که گرچه با نوشته شدن دیگر آثار فتوایی توسط امام در سالهای پس از آن، آن آثار و فتوا مقدم بر فتاوای این کتاب -در صورت اختلاف- می باشند، ولی مراجعه به این اثر فقهی برای محققین و پژوهشگرانی که می خواهند سیر اندیشه و فتاوای ایشان را بررسی نمایند، حائز اهمیت و دارای آثار علمی خواهد بود.