کتاب و کتابخوانی از منظر امام خمینی
حسن پویا
24 آبان روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار نامگذاری شده است. به این بهانه نگاهی داریم به جایگاه کتاب و معیار کتابهای مفید از نگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران امام خمینی(ره).
در خط و کتاب، مصریان باستان پیشرو بوده اند، در چین باستان نیز کتاب های چوبی و پس از آن کتاب های ابریشمی به کار رفته است. تا اینکه در سال 105 میلادی در چین کاغذ اختراع شد و سپس توسط مسلمانان وارد اروپا شد.
در ایران باستان نوشتن بر روی سنگ‌ها و یا لوح های زرین و سیمین و گاه بهره مندی از پوست دباغی، مرسوم بوده است. از دوره ساسانیان بیش از 850 جلد کتاب در موضوعات مختلف مذهبی، پند و اندرز، فنون و علوم باقی مانده است.
با بعثت پیامبر خدا حضرت محمد(ص)، قرآن به عنوان کتاب معجزه پیامبر معرفی شد: ذلک الکتاب لا ریب فیه (سوره بقره، آیه 2)؛ هو الذی انزل علیک الکتاب (سوره آل عمران، آیه 7) و خداوند به قلم و کتابت سوگند یاد کرد: ن والقلم وما یسطرون (سوره قم، آیه 1). درباره حضرت موسی(ع) نیز اعطای کتاب آمده است: ولقد آتینا موسی الکتاب (سوره آل عمران، آیه 70) و در آیه 25 سوره حدید نیز به همراهی کتاب با همه رسولان الهی اشاره شده است: لقد ارسلنا رسلنا بالبیّنات و انزلنا معهم الکتاب والمیزان... . در ظهور اسلام و نزول آیات قرآن تعدادی از صحابیان و در رأس آنان امیرمؤمنان علی(ع) به عنوان کاتبان وحی، آیات الهی را ثبت و ضبط می‌کردند.
تشویق و ترغیب به کتاب و کتابخوانی و ارج نهادن به علم و عالم در احادیث معصومین(ع) نیز فراوان به چشم می‌خورد.
از این رو از نخستین قرون اسلامی بخشی از مسلمانان، از جمله مسلمانان ایرانی به فراگیری علم و دانش پرداختند و صنعت کاغذ سازی که زمینه ساز تألیف کتاب بود رونق گرفت. تأسیس کتابخانه‌ها نیز با نشر کتابها در دستور کار قرار گرفت. شاید بتوان به عنوان نخستین کتابخانه مسلمانان از کتابخانه بیت الحکمه بغداد که به دستور هارون الرشید ساخته شد، یاد کرد.
استعمال واژه کتاب در قرآن کریم نیز دارای معانی گوناگونی است، زیرا بر قرآن، تورات، انجیل، لوح محفوظ، نامه اعمال انسان و برخی موارد دیگر نهاده شده است.
امام خمینی که خود صاحب تألیفات گرانسنگ و ماندگاری در حوزه های مختلف قرآنی، فقهی، اصولی، فلسفی، اخلاق و عرفان بود، نسبت به کتاب هایی که انتشار می‌یافت، حساسیت بالایی داشت. البته ایشان به صورت کلی و از نگاه تأثیر تربیتی، معتقد بود کتاب مطلوب و مناسب آن است که به تزکیه و تهذیب نفس منجر شود و برای خواننده، سازندگی داشته باشد و در این زمینه فرموده است:
اصل اساس معنویات است.... هیچ یک از رژیمهای دنیا، غیر از آن رژیم توحیدی انبیا، توجهش به معنویات انسان نبوده است؛ در نظر نداشته است که معنویات را ترقی بدهد. آنها همه در دنبال این بوده اند که این مادیات را استفاده از آن بکنند و یک نظام مادی در عالم ایجاد کنند. و انبیا اصلش آمده اند برای تزکیۀ نفوس انسانی؛ تعلیم و تربیت کتاب و حکمت و مهار کردن این طبیعت. (صحیفه امام، ج 8، ص 255)
توجه به نوشته‌ها و آثار منتشر شده در کتابها، از نکات دقیق و قابل تأمل امام خمینی است زیرا از جهات مختلف به آن توجه کرده و در مواردی تذکر داده است. ایشان در همین باره می‌فرماید:
کتاب وقتی نوشته می شود، قبل از اینکه انتشار پیدا بکند باید اشخاص کارشناس به شیطنتهایی که شیاطین می خواهند بکنند باید توجه بکنند که یک وقت در کتاب ـ فرض کنید که ـ اولش خیلی خوب، وسطهایش هم خوب، و یک وقت می بینید که یک جایی جوری از کار در می آید که مسئله این طور نبوده است که ما تصور می کردیم. باید کتابهایی که نوشته می شود، و همین طور چیزهایی که منتشر می شود، اینها باید درست توجه بشود. و افراد مطّلع، مدبِّر و کسانی که از مکتبها اطلاع دارند و مسیر آنها را می دانند، اینها توجه بکنند، و کتابها را مطالعه کنند قبل از انتشار. (همان، ج 13، ص 474 ـ 475)
مطالعه آثار قبل از انتشار توسط افراد مطّلع و کتاب شناسی و آگاه از مکاتب مختلف، مورد تأکید بنیانگذار جمهوری اسلامی است. زیرا نشر کتابها بدون بررسی دقیق علمی، ممکن است اثرات مخرّب در جامعه و ذهن جوانان داشته باشد، از این رو سزامند است، قبل از انتشار کارشناسان خبره آنها را بررسی کنند.
معیار کتاب های خوب و مناسب نزد امام خمینی به عنوان یک کارشناس خبره و صاحب آثار فراوان علمی و برخوردار از مطالعه کتابهای گوناگون، به اعتبار اثر، برخورداری از اتقان علمی، دوری از شرق زدگی و غرب زدگی و رشد استبداد، غیر مضر بودن به افکار جوانان و ... بر می‌گردد.
از سوی دیگرقشری گری و سطحی نگری هم از نگاه ایشان مردود بود و دربارۀ کتابهایی که در اوائل دهه شصت به عنوان کتابهای گزینش کارکنان دولت منتشر شده بود و به نام دین و مسائل دینی مورد پرسش قرار می‌گرفت، حساسیت بالایی نشان داد و فرمود:
اخیراً چند کتاب به عنوان سؤالات دینی و ایدئولوژی اسلامی را ملاحظه نمودم و بسیار متأسف شدم از آنچه در این کتابها و جزواتی از این قبیل به اسم اسلام، این دین انسان ساز الهی، برای گزینش عمومی مطرح شده است و آنها را میزان رد و قبولی افراد قرار داده اند. این نوشته ها که مشحون از سؤالات غیر مربوط به اسلام و دیانت و احیاناً مستهجن و أسف آور است از آنجا که به اسم دیانت اسلام منتشر شده است، از کتب و جزوات انحرافی است که برای حیثیت اسلام و جمهوری اسلامی مضر است، و به وزیر ارشاد توصیه نمودم که امثال این کتب را در اسرع وقت جمع آوری و فروش و خرید و نشر آنها را ممنوع شرعی اعلام نمایند. (همان، ج 17، ص 219)
درباره آثاری که به شرح مکاتب شرقی و غربی می‌پردازند می‌فرماید:
این کتابهایی که هرچه صحبت می شود از لنین و استالین و زهر مار صحبت می شود نخرید. الزامی نیست که شما باید کتاب بخرید. نخرید این کتابها را. نخوانید این کتابها را. (همان، ج 9، ص 470)
در ادامه می‌فرماید:
این کتابها را می آورند که شما بخوانید. می خواهند شما را از شرقیت به غربیت، آن هم به آن بدترین اقسام دیکتاتوری، بدترین اقسام دیکتاتوری را به شما می خواهند تحمیل کنند، نخرید این کتابها را. (همان)
حرمت خرید، نگهداری، ترویج و تدریس کتب ضاله نیز که در آثار فتوایی از جمله تحریر الوسیله امام خمینی آمده است بر همین مبناست. (تحریر الوسیله، ج 1، ص 473)
از نگاه امام خمینی، برترین کتاب برای تعلیم و تربیت و ساختن انسان، قرآن است، زیرا قرآن کتاب زندگی و زندگی ساز است. ایشان می‌فرماید:
قرآن غنی ترین کتابهای عالم است در تربیت، در تعلیم و تربیت، منتها متخصص لازم دارد. (صحیفه امام، ج 15، ص 415)
زیرا ایشان قرآن را کتاب انسان سازی می‌داند و می‌فرماید:
قرآن کتاب انسان سازی است، مکتب اسلام مکتب انسان سازی است. (همان، ج 6، ص 42)
قرآن کتاب انسان سازی است، می‌خواهد آدم درست کند. (همان، ج 7، ص 41)
درباره نهج البلاغه نیز به عنوان کتابی ارزشمند و زندگی آفرین می‌فرماید:
و اما کتاب نهج البلاغه که نازلۀ روح اوست برای تعلیم و تربیت ما خفتگان در بستر منیّت و در حجاب خود و خودخواهی خود، معجونی است برای شفا و مرهمی است برای دردهای فردی و اجتماعی و مجموعه ای است دارای ابعادی به اندازۀ یک انسان و یک جامعۀ بزرگ انسانی از زمان صدور آن تا هر چه تاریخ به پیش رود و هر چه جامعه ها به وجود آید و دولتها و ملتها متحقق شوند و هرقدر متفکران و فیلسوفان و محققان بیایند و در آن غور کنند و غرق شوند. (همان، ج 14، ص 348)
و دربارۀ صحیفه سجادیه حضرت سید الساجدین امام زین العابدین(ع) به عنوان کتاب دعا و سرچشمه گرفته از نور می‌فرماید:
آن کتابی است الهی که از سرچشمۀ نورالله نشأت گرفته و طریقۀ سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می آموزد. کتاب شریفی است که سبک بیان معارف الهیۀ اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم بدون تکلف الفاظ در شیوۀ دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می کند. این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفرۀ الهی است که در آن، همه گونه نعمت موجود است و هرکس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می کند. این کتاب همچون قرآن الهی ادقِّ معارف غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و مافوق آن حاصل می شود در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاص خود قطراتی که از دریای بیکران عرفان خود می چشاند و آنان را محو و نابود می کند. (همان، ج 21، ص 209 ـ 210)
یکی از انتقادهای مهم امام خمینی در دوران رژیم گذشته، نشر آثار مخرّب، غرب زده و غیرسازنده و محدودیتها و سانسور آثار بوده است. (همان، ج 3، ص 404 و 508، ج 6، ص 15، و سایر موارد)
اهتمام امام خمینی به مطالعه کتاب و تشویق دیگران و طلبه‌ها به کتابخوانی، زبانزد بوده است، تا آنجا که برای مطالعه طلاب کتابخانه ای با عنوان کتابخانه ولی عصر(ع) تأسیس می‌کند. (همان، ج 2، ص 392)، گر چه این کتابخانه با حمله ساواک و بردن کتابها تعطیل می شود.
علاوه بر سفارش به کتاب و کتاب خوانی که در خاطرات منسوبین امام و دیگران آمده است، توجه ایشان به کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی که از کتابخانه های بسیار ارزشمند و دارای نسخه های خطی فراوان و کم نظیر است، می‌باشد. که طی حکمی به نخست وزیر وقت، جناب مهندس میر حسین موسوی برای ارتقای آن دستور صادر می‌فرماید:
جناب آقای موسوی، نخست وزیر محترم ـ ایّده الله تعالی
کتابخانۀ حضرت آیت الله آقای نجفی مرعشی ـ دامت برکاته ـ از کتابخانه های کم نظیر و شاید بتوان گفت بی نظیر ایران است. کتب نفیس اعاظم شیعه و کتاب های منحصر به فرد و خطی آن از ذخایر فرهنگ غنی اسلام و ایران می باشد.
از قرار اطلاع مرکز حفاظت آنها به گونه ای نیست که کتاب ها مصون از خطر باشد و محیط مطالعه برای مشتاقان کتاب بسیار کوچک است.
جنابعالی موظف می باشید آنچه را که آن کتابخانه احتیاج دارد به بهترین وجه فراهم آورید. (همان، ج 21، ص 320)
در پایان؛ بهره می گیریم از کلام بلند و نورانی امام خمینی که در پیام خود جهت رسیدگی به امور فرهنگی و علمی فرزندان شاهد، با تاکید بر نقش و ارزش کتاب و قلم می فرماید:
اگر بخواهید عزیز و سربلند باشید، باید از سرمایه های عمر و استعدادهای جوانی استفاده کنید. با اراده و عزم راسخ خود به طرف علم و عمل و کسب دانش و بینش حرکت نمایید، که زندگی زیر چتر علم و آگاهی آنقدر شیرین و انس با کتاب و قلم و اندوخته ها آنقدر خاطره آفرین و پایدار است که همۀ تلخیها و ناکامیهای دیگر را از یاد می برد. (همان، ج 21، ص 138 ـ 137)