امام خمینی و زیارت جامعه کبیره
عزت الله کاظمی فتیده
یکی از میراث‌های گرانقدر امام هادی(علیه السلام) زیارت جامعه کبیره است. این زیارت، جهت تبیین جایگاه واقعی اهل‌بیت و گسترش مکتب تشیع و فرهنگ‌سازی برای زیارت قبور ائمه طاهرین بوده است.
حضرت آیت الله ری شهری می‌نویسد: شاید یکی از اهداف امام هادی(علیه السلام) از این زیارت، تبدیل کردن زیارتگاه‌های اهل‌بیت، به مراکزی برای آشنا شدن مسلمانان با اسلام ناب و جایگاه اهل‌بیت در اسلام بود. دشمنان اسلام که تلاش می‌کردند تا این پایگاه‌های مستحکم را در میان مردم، از بین ببرند، مجموعه‌ای از زیارت‌نامه‌های ارزنده و آموزنده، از این امام بزرگوار به یادگار ماند که مشهورترین و معتبرترین آنها، «زیارت جامعه کبیره» است. (شرح زیارت جامعه کبیره، ص ۷)
زیارت جامعه کبیره، اقیانوسی از معارف بلند و ذخایر گران‌سنگ اهل‌بیت است که محتوای بسیار عمیق اعتقادی، فرهنگی و اخلاقی را در خود جای داده است. این زیارتنامه در واقع دایرة‌المعارف امامت و بیانگر فرهنگ اصیل شیعی است؛ از این رو بایسته است این زیارتنامه، در این سه ماه(رجب، شعبان و رمضان) که ماه‌های دعا و مناجات است، بازخوانی شود تا بیشتر با معارف بلند آن آشنا شویم.
علت نامگذاری زیارت جامعه
در علت نامگذاری زیارت جامعه کبیره دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد، اما بهترین دیدگاه این است که زیارت جامعه، به زیارتی گفته می‌شود که جامع باشد؛ یعنی بتوان با آن، یکی از اهل‌بیت یا همه ایشان را زیارت کرد. از میان زیارت‌های جامعه، این زیارت خاص را به دلیل مضامین و نیز مفصل بودنش، «زیارت جامعه کبیره» نامیده‌اند.(همان، ص 7)
سند زیارت جامعه کبیره
زیارت جامعه کبیره به درخواست یکی از اصحاب امام هادی(علیه السلام) به نام موسی بن عبدالله و توسط امام هادی(علیه السلام) انشا شده است. موسی بن عبدالله درخواستِ خود را چنین مطرح کرد: «عَلِّمْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَوْلًا أَقُولُهُ بَلِیغاً کَامِلًا إِذَا زُرْتُ وَاحِداً مِنْکُم؛( کتابُ من لایحضره الفقیه؛ ج ۲، ص ۶۱۰.)
ای پسر پیامبر خدا، سخن کامل و با بلاغتی را به من بیاموز که در زیارت هر کدام از شما آن را بگویم». امام(علیه السلام) نیز این زیارت را انشا نمود.
درباره سند زیارت جامعه، دیدگاه‌های متعددی ارائه شده است. آنچه که از مجموع آنها استفاده می‌شود، این است که در صحت انتساب زیارت جامعه کبیره به امام هادی(علیه السلام) نمی‌توان تردید کرد؛ زیرا این زیارت هم از نظر سند وهم از نظر محتوا بسیار قوی است.
از نظر سند زیارت جامعه کبیره در دو کتاب از کتب اربعه شیعه، مرحوم شیخ صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه( ج ۲، ص ۶۰۹) و شیخ طوسی در کتاب تهذیب الأحکام(ج ۶، ص ۹۵) آورده اند.
و از نظر محتوا آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد: «متن زیارت جامعه کبیره، به‌گونه‌ای است که هر منصفی صدور این معارف بلند را از غیر معصوم محال عادی می‌داند. افزون بر آنکه خطوط کلی آن را با خطوط کلی معارف قرآن کریم که مرجع نهایی در بررسی روایات است، هماهنگ می‌بیند و این، چیزی است که ما را از بحث سندی آن بی‌نیاز می‌کند.( ادب فنای مقربان؛ ج ۱، ص ۸8).
نگاهی به محتوای زیارت جامعه
زیارت جامعه کبیره، فشرده‌ای از عقاید و امام‌شناسی در مکتب اهل‌بیت است؛ از این رو آن را «مرام‌نامه شیعه» یا «منشور ولایت» نامیده‌اند. در این زیارتنامه که با شهادت به یگانگی خدا و سلام بر پیامبر(صل الله علیه و آله) آغاز شده، سپس بیش از ۲۰۰ فضیلت برای اهل‌بیت، مانند گنجینه علم و حکمت الهی، نگهبان اسرار خداوندی، حامل کتاب خدا و جانشین او بیان شده است. از این رو این زیارتنامه، حاوی غنی‌ترین محتوا درباره امامت و اصول عقاید شیعی است. آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد:
وزان زیارت جامعه کبیره، وزان دعای جوشن کبیر است؛ یعنی همان‌گونه که در دعای جوشن کبیر اسما و صفات فراوانی از خدا ذکر شده و خدا با هزار جلوه، در این دعا بیرون آمده است تا دعا کننده او را با هزار دیده تماشا کند، معرفت به او بیشتر شود و خود را بدان صفات متصف گرداند؛ امام هادی(علیه السلام) نیز در این زیارت، ائمه اطهار را با جلوه‌های گوناگون معرفی کرده تا زائر، ائمه را از دریچه‌های مختلف تماشا کند و سپس آنان را الگو و اسوه خویش قرار دهد و با تأسی به آنها، بر تعالی و تکامل خود همت گمارد.( ادب فنای مقربان، ج ۱، ص ۸۴ و ۸۵)
در یکی از فرازهای این زیارتنامه، اهل‌بیت: چنین معرفی شده‌اند:
السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلائِکَةِ وَ مَهْبِطَ الْوَحْیِ وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَی الْحِلْمِ وَ أُصُولَ الْکَرَمِ وَ قَادَةَ الْأُمَمِ وَ أَوْلِیَاءَ النِّعَمِ وَ عَنَاصِرَ الْأَبْرَارِ وَ دَعَائِمَ الْأَخْیَارِ وَ سَاسَةَ الْعِبَادِ وَ أَرْکَانَ الْبِلادِ وَ أَبْوَابَ الْإِیمَانِ وَ أُمَنَاءَ الرَّحْمَنِ وَ سُلالَةَ النَّبِیِّینَ وَ صَفْوَةَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِتْرَةَ خِیَرَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ؛
سلام بر شما ای اهل‌بیت نبوت و جایگاه رسالت و عرصه رفت و آمد فرشتگان و مرکز فرود آمدن وحی و معدن رحمت و خزانهداران بهشت و نهایت بردباری و ریشه‌های کرم و رهبران امت‌ها و سرپرستان نعمت‌ها و بنیادهای نیکان و استوانه‌های خوبان و رهبران سیاسی بندگان و پایه‌های شهرها و درهای ایمان و امینان خدای رحمان و چکیده پیامبران و برگزیده رسولان و عترت بهترین برگزیده پروردگار جهانیان.
اهتمام امام خمینی به زیارت جامعه کبیره
امام خمینی(ره) از اوان جوانی با اطاعت از احکام الهی به تزکیه و تصفیه و تحصیل مقامات معنوی روی آورد. به سحرخیزی، تهجد و راز و نیاز به درگاه خداوند اهتمام داشت. عشق به خاندان عصمت و طهارت سبب شد تا برای دفاع از حریم آنان کتاب «کشف اسرار» را در سنین میان سالی به رشته تألیف درآورد. با آنکه درمصایب شکیبا بود در محافل ذکر اهل بیت علیهم السلام چون عبارت «السلام علیک یا اباعبدالله » را می‌شنید قطرات اشک از دیدگانش جاری می‌شد.
از برنامه های همیشگی و دائمی امام در ایام حضورشان در عراق که حدود 13 سال طول کشید، مشرف شدن به حرم حضرت امیر(س) و خواندن این زیارتنامه بود و تنها زمانی که ایشان برای زیارت به کربلا مشرف می شدند یا اینکه به شدت بیمار بودند، این برنامه دائمی دچار خلل می شد وگرنه هیچ برنامه دیگری نمی توانست امام را از رفتن به حرم باز دارد، نه گرمای تابستان، نه سرمای زمستان و نه هیچ چیز دیگر. (ر.ک، پا به پای آفتاب، حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی انصاری).
تشرف امام خمینی(ره) به حرم مطهر حضرت علی(ع) با آن آداب خاص زیارت نیز شایان توجه است. با کمال متانت از طرف پایین پای مبارک، وارد حرم می شد و مقید بود چنانکه در روایات وارد شده، از بالای سرمطهر عبور نکند.
آیت الله محمود محمدی یزدی از شاگردان حضرت امام در نجف اشرف که اکنون مسئول استفتائات مقام معظم رهبری در بیت حضرت امام در قم است در دیدار اخیر ریاست و کارکنان موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قم فرمودند: حضرت امام در این سیزده سالی که در نجف اشرف بودند به جز در موارد خیلی کم هر شب در ساعت مشخصی وارد حرم مطهر امیرالمومنین می شدند و بعد از خواندن اذن دخول و زیارت امین الله مقید بودند از طریق پایین پا به سمت بالاسر بروند و هرگز از سمت بالاسر نمی رفتند چون طبق روایتی سر مقدس حضرت اباعبدالله در آن جا دفن است لذا از سمت پایین پا به بالاسر می رفتند و در آن جا می نشستند و زیارت جامعه کبیره را می‌خواندند.
این ذهن عوامانه را از ما نگیر!
حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری نیز در کتاب سیمای فرزانگان می‌نویسد: ایشان در حدود پانزده سالی که در نجف بود، هر شب در ساعتی خاص، کنار مرقد امیرالمؤمنین علی (سلام الله علیه) آمده، زیارت جامعه کبیره را می خواند… زیارتی که دست کم یک ساعت وقت می‌خواهد!
تنها در شب هایی که بیمار بود و حتی نمی‌توانست به بیرون از منزل بیاید، یا اوقاتی که در کربلا بود، خواندن زیارت جامعه کبیره را در کنار مرقد امام علی (سلام الله علیه) ترک می‌کرد.
مرحوم آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی (ره) نقل می کنند: یک شب به جای باران و برف، شن می بارید و وضع هوا خیلی بد و آلوده بود. ساعت 9 حضرت امام برای رفتن به حرم مهیّا شدند. می گوید من از امام یک سؤال پرسیدم و گفتم: امیرالمؤمنین علیه السلام دور و نزدیک دارند؟ ایشان فرمودند نه، ما در محضر امیرالمومنین علیه السلام هستیم و هرکجا باشد، ادب حضور باید مراعات شود. مرحوم آقا مصطفی گفتند: اگر چنین است، این زیارت جامعه را امشب در خانه بخوانید. امام (س) تبسّمی کردند و گفتند: این ذهن عوامانه را از ما نگیر. بالاخره با همان شن ها به حرم رفتند؛ در و ضریح را بوسیدند و پیش ضریح نشستند و با آن خلوص خاص، زیارت جامعه خواندند. (ر.ک: سیمای فرزانگان، ص۱۸۰).