پرستاری معنوی
حسن پویا
عارفان در عرصه عمل با مراقبت و مواظبت همه جانبه و فراگیر، همواره در حفظ نفس خویش می‌کوشند و مراقب مکاید شیطان و وسوسه‌های او هستند. در حالی که همه انسان‌ها گرفتار شیطان و نفس أماره هستند، اهل سیر و سلوک بر این باورند که تنها راه نجات از شیاطین أنس و جن، مراقبت از نفس است. این حالت روحانی و معنوی نه به سادگی به دست می آید و نه شیطان به راحتی دست از سر انسان برمی‌دارد. ریسمان بندگی را بر گردن انسان می‌آویزد، تا ما را از بندگی خدا جدا کند. گاه آنچنان کارهای ناپسند ما را جلوه می‌دهد و چنان وسوسه انگیزی می‌کند که ما از اصل خویش دور می‌شویم و چه بسا برخی پا را فراتر می‌نهند و از انسانیت نیز دور می‌شوند و چنان گرفتار ذلّت و خواری می‌شوند که هرگز فکر آن را نمی‌کردند.
استغفار دائمی و همواره پیامبر خدا(ص) و اولیای الهی، نشان از این دارد که چقدر توجه به نفس و نفسانیّات اهمیت دارد و اینکه دائماً انسان در حال لغزش به پرتگاه‌های رذیلانه شیطان است، که گاه حتّی تصور آن را هم نمی‌تواند بکند.
امام خمینی در کتاب گرانسنگ شرح چهل حدیث، در زمینه مراقبت و پرستاری از خویشتن در چند مورد سخن گفته است، از جمله در ذیل شرح حدیث نهم، در بیان مراتب نفس و در توضیح صفت دورویی و سخن چینی می فرماید:
و بدان که داخل است در نفاق و دورویی کنایات و اشارات و غمز و لمزهایی که بعضی نسبت به بعضی دارند، با آنکه در مقابل آنها اظهار دوستی و صمیمیت کنند.
و انسان باید خیلی مواظبت از حال خود کند و در اطوار و اعمال خود دقیق شود که مکاید نفس و دامهای شیطان خیلی دقیق است و کمتر شخصی می تواند از آن نجات پیدا کند. ممکن است انسان با یک اشاره در غیر موقع یا یک کنایه بیجا از اهل دورویی و دو زبانی به شمار آید. و شاید انسان تا آخر عمر مبتلای به این رذیله باشد و خود را صحیح و سالم و پاک و پاکیزه پندارد. پس، انسان باید مثل طبیب دلسوز حاذقی و پرستار شفیق مطلعی از حالات نفس و اعمال و اطوار خود مواظبت کند، و هیچ گاه از مراقبت کوتاهی نکند و بداند که هیچ مرضی از امراض قلبیه مستورتر نیست و در عین حال کشنده تر نیست، و هیچ پرستاری نباید شفیقتر و دلسوزتر از انسان به خودش باشد.(شرح چهل حدیث، ص 158)
روز تولد حضرت زینب(س) بزرگ پیام آور کربلا، به شایستگی روز پرستار نامیده شده است و پرستاران گرامی همواره، همچون فرشتگان، با مراقبت بر تن بیماران، رحمت و نور می‌بارند، لکن توجه به مراقبت درونی نه تنها برای این قشر عظیم، که برای همه انسان‌ها ضروری می‌نماید.
از این رو امام خمینی در شرح حدیث بیستم کتاب شرح چهل حدیث در توضیح و تبیین اخلاص بعد از عمل، ضمن اشاره به شرّ شیطان و تأکید بر مراقبت و مواظبت جهت دوری از آن، می‌فرماید:
انسان باید مثل طبیب و پرستار مهربان از حال خود مواظبت نماید، و مهار نفس سرکش را از دست ندهد که به مجرد غفلت مهار را بگسلاند و انسان را به خاک مذلت و هلاکت کشاند، و در هر حال به خدای تعالی پناه برد از شرّ شیطان و نفس امّاره. إنّ النفس لأمّارة بالسّوء إلّا ما رحم ربّی. (همان، ص 330)
امام خمینی در تبیین حدیث سی و چهارم، در زمینه اصلاح نفس به فقر و غنا و توجه دادن مؤمنان به اینکه آنچه خداوند متعال در این عرصه به آنان می‌دهد، راهی برای اصلاح حال مؤمنان و ایجاد خلوص قلبی است، چنین می فرماید:
زیرا که حق تعالی به رحمت واسعه و فضل عمیم خود مثل یک طبیب معالج و پرستار عطوف است که هر کس را به طوری از دنیا پرهیز می دهد.
گاهی به یکی ثروت می دهد و در عین حال به حسب شدت و ضعف و کمال و نقص ایمان او او را مبتلا به بلاهای دیگر می کند، بلکه ثروت و غنا را برای او طوری محفوف به بلیّات می کند که او را از دنیا و حب او منصرف می کند.(همان، ص 589)
در این بیان شریف، حضرت امام، خداوند متعال و مهربان را تشبیه به طبیب و پرستار مهربان کرده است که در نهایت مراقبت بر بیمار می کوشد، او را از تمام جهات تأمین کند و مدام مواظب حالت اوست و گام به گام او را به جلو می برد تا به سر منزل مقصود برساند.
در همین زمینه، در کلام بلند دیگری که در کتابچه ای به نام جهاد اکبر چاپ شده است و سخنان ارزشمند اخلاقی و معنوی امام خمینی در آستانه ماه مبارک رمضان و سایر ایّام، خطاب به طلاب حوزه‌های علمیه، بسیار مشفقانه و دلسوزانه بیان شده است می‌فرماید:
خداوند تبارک و تعالی چون به بندگانش عنایت داشته، به آنان عقل داده؛ نیروی تهذیب و تزکیه عنایت فرموده؛ انبیا و اولیا فرستاده تا هدایت شوند و خود را اصلاح نمایند و دچار عذاب الیم جهنم نگردند؛ و اگر این پیشگیریها مایۀ تنبه و تهذیب انسان نگردید، خدای مهربان از راههای دیگر او را متنبه می سازد: با گرفتاریهای گوناگون، ابتلائات، فقر، مرض، آنان را متوجه می نماید. مانند یک طبیب حاذق، یک پرستار ماهر و مهربان می کوشد که این بشر مریض را از بیماریهای خطرناک روحی علاج بخشد. اگر بنده مورد عنایت حق باشد، این ابتلائات برایش پیش می آید تا بر اثر آن به حق تعالی توجه پیدا کند و مهذب گردد. (جهاد اکبر، ص 20 ـ 21)
در کتاب گرانسنگ سرّ الصلاة نیز در بحث حضور قلب و راههای ایجاد آن، بویژه در هنگام نماز می فرماید:
و باید دانست که قلوب بسیار مختلفند و احوال هر یک نیز به حسب اوقات خیلی مختلف می شود؛ پس بر انسان لازم است مثل طبیب معالج و پرستار شفیق از قلب خود نگهداری کند؛ و در احوال آن دقت کند که اگر خلوت با حال او مناسب است، در خلوت عمل را به جا آورد؛ و اگر در خلوت اشتغال بیشتر می شود، در جلوت به عبادت قیام کند. (سر الصلوة، ص 33)
اهتمام به حضور قلب در نماز و توجه به آنچه نمازگزار را از حضور قلب دور می کند، در بیان امام خمینی به تفصیل آمده است. اهل سیر و سلوک نیز یکی از مواظبت‌هایی که بر آن همّت می‌گمارند، حضور قلب در همه حالات زندگی و درک محضر الهی بویژه در هنگام نماز است. خلوت گزینی و راز و نیاز با خداوند متعال و درخواست از حضرت باری تعالی، راهی برای ایجاد حضور قلب می باشد، که نیازمند مراقبت و به تعبیر امام خمینی، پرستاری از آن است.
تأکید بر امر مراقبت در نگهداری حالات معنوی و دوری از عُجب و ریا، راهی برای رسیدن به مقامات معنوی است، از این رو امام خمینی در شرح حدیث جنود عقل و جهل می فرماید:
اگر مراقبت و مواظبت به درجه کامله نشود، و چون طبیب حاذق و پرستار دلسوز، انسان از خود نگهداری نکند و به عیوب نفسانی سرکشی ننماید، همان اعمال عبادیه و افعال صالحۀ صوریه، انسان را به هلاکت کشاند و مایۀ سقوط انسان شود. (شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 414)
در هر حال انسان می‌تواند طبیب و پرستار روشن‌ضمیری بر نفس خویش و اعمال خود باشد. تعابیر بلند و تنبه آفرین حضرت امام در این زمینه که در آثار عرفانی و معنوی ایشان رخ نموده است راهی برای پرستاری از نفس است و این نیز مسیر نجات انسان از هلاکت و افتادن در دام شیطان و نفس اماره است.
در خاتمه این مقال به کلام دیگری از حضرت امام در کتاب آداب الصلاة اشاره می‌کنیم و سخن را به پایان می‌بریم. در فصل پنجم با عنوان: در بیان محافظت عبادت از تصرف شیطان، به امور مهم دیگری از آداب قلبی نماز و سایر عبادت‌ها می‌پردازند و به آیه شریفه: الذین هم علی صلواتهم یحافظون؛ (سوره معارج، آیه 34) استناد می‌کنند و با تأکیدات فراوان بر جدّیت و مراقبت بر اعمال و دوری از دامهای نفس اماره و ابلیس لعین، که در پی هلاکت انسان و انسانیت است، می فرماید:
پس، سالک طریق آخرت در هر رشته از رشته های دینی و طریقه ای از طریقه های الهی هست اوّلاً باید با کمال مواظبت و دقّت، چون طبیبی با محبت و پرستاری پر شفقت، از حال خود مواظبت نماید و عیوب سیر و سلوک خود را تفتیش و مداقّه کند. و ثانیاً در خلال آن از پناه بردن به ذات مقدّس حقّ جلّ و علا در خلوات و تضرّع و زاری به درگاه اقدس ذوالجلال غفلت نورزد. (آداب الصلوة، ص 22)
در اشعار امام خمینی نیز به برخی از نکات یاد شده، توجه داده، که به گوشه‌ای از آنها اشاره می‌کنیم.
درد من عشق تو و بستر من، بستر مرگ
جز توأم هیچ طبیبی و پرستاری نیست
لطف کن لطف و گذر کن بسر بالینم
که به بیماری من، جان تو! بیماری نیست
.....
عاشقم، عاشقم افتاده و بیمار توأم
لطف کن لطف، زبیمار پرستاری کن
....
دردمندم نه طبیبی نه پرستاری هست
دلخوشم چون تو طبیب و تو پرستار منی