خبرنگار و خبرنگاری در پندار و گفتار و رفتار امام خمینی

خبرنگار و خبرنگاری

در پندار و گفتار و رفتار امام خمینی

محمد رجائی نژاد

چکیده

روز 17 مرداد، روز خبرنگار است. خبرنگار و رسانه‌های جمعی نیز در پیوند همند و نقش و جایگاه هر دو در جهان کنونی بر کسی پوشیده نیست. موفقیت امام خمینی در رهبری انقلاب و پیروزی انقلاب اسلامی نیز بی‌ارتباط با آنها نبوده است. به همین مناسبت ببینیم پندار و گفتار و رفتار امام خمینی در این‌باره چیست؟

مقدمه

خبرنگاری (ژورنالیسم) رشته‌ای برای گردآوری، تجزیه و تحلیل، و ارائهٔ اخبار و گزارش‌های مربوط به حوادث جاری، روندها، مشکلات جامعه و مردم است. به افرادی که این حرفه و پیشه را دارند، خبرنگار می‌گویند.

خبرنگار و خبرنگاری، تنها یک واژه، فرد، پیشه و کار نیست؛ بلکه یک راه است. بیشتر یک شخصیت حقوقی است تا حقیقی! کسی است که می‌تواند جریان‌ساز و عامل شتاب‌دهندۀ جریان‌های اجتماعی و سیاسی و... باشد. زبان و قلمش گویای وجدان و ارادۀ عمومی جامعۀ انسانی و بیانش روشنگر تاریکی‌ها و واقعیت‌ها و حقایق پشت‌پرده باشد. حتی با همۀ پیشرفت‌های صنعت رسانه‌ای، رسانه‌های جمعی بدون خبرنگار نمود و ارزش ندارند. خبرنگار زندگی‌بخش خبرها و وقایع جامعه و احساسات و انتظارات مردمی است و...

خبرنگاران و رسانه‌های جمعی در جهان امروز یکی از پایه‌های دموکراسی هستند و آزادی و آزادگی آنان در پیشرفت و استحکام مردم سالاری بسیار تأثیرگذار و نقش‌آفرین است. به همین دلیل یکی از ویژگی‌های رژیم‌های مردم سالار حمایت از آزادی مطبوعات و رسانه‌های جمعی است. رسانه‌ها همچون ریه‌های جامعه عمل می‌کنند و تجربیات نشان داده است که آزادی مطبوعات می‌تواند در جامعه تعادل برقرار کند و فرصت‌های مناسبی برای اتحاد و آشتی ملی فراهم نماید. فرسایش آزادی مطبوعات هم از علائم و عوامل فروپاشی اصول دموکراتیک و منجر به بی‌اعتمادی و عدم مشارکت مردم می‌شود.

با این نقش و جایگاه، بهتر است پیش از بررسی دیدگاه امام خمینی، بسیار کوتاه به وظایف و ویژگی‌های خبرنگار نیز اشاره کنیم.

وظایف و ویژگی‌های خبرنگار

خبرنگاران در همۀ زمان‌ها و مکان‌های رسمی و غیررسمی، چشم و گوش رسانه‌ها و تودۀ مردم هستند. البته اگر رهبران و سران و مسئولان و مدیران کشوری و لشگری هم دارای سلامت فکری و کاری باشند، رابط خوبی بین آنها و مردم خواهند بود. به نوعی بهترین پیوند دهندۀ آنها با کف جامعه و کوچه و خیابان می‌باشند.

از ویژگی‌های مهم یک خبرنگار پشتیبانی او از حق و حقوق مردم و جامعۀ بشری است. او باید صورتگر روایت‌های زندگی و تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه باشد.  کشف حقایق، بازتاب فوری و درست واقعیت‌ها و هشدار به‌موقع در مورد رویدادها که به منافع ملّی، اعتقادات، فرهنگ مردم و ارزش‌های انسانی آسیب می‌رساند، از دیگر وظایف و ویژگی‌های خبرنگار است. آشکار ساختن و خبررسانی از رخ‌دادهای پنهانی، به‌ویژه خلاف‌ها و نادرستی‌های جامعه و تجزیه و تحلیل آنها از دیگر کارهای خبرنگاری‌ست. البته در عین‌حال باید موقعیت رسانه، اختیارات، مسئولیت‌ها و وضع رقیبان را هم درک کرده و به بقای رسانه نیز بیندیشد که کاری‌ست بس دشوار.

احساس مسئولیت اجتماعی، صداقت و واقع‌نمایی، محروم نکردن مردم از اطلاعات مفید، رعایت عدالت و انصاف، رعایت اخلاق اجتماعی و مروّج خوبی‌ها و... همچنین دوری از دروغ و تناقض‌گویی، مبالغه و اغراق در فرآیند انتشار خبر، تحریف خبر، سانسور خبر، موثّق نبودن خبر، عینی و واقعی نبودن خبرو... ازجمله ویژگی یک خبرنگار وظیفه‌شناس است.

با این جایگاه، نقش موثر و مناسب خبرنگاران در هر زمان و مکانی انکارناپذیر است. بهترین نمونه نقش‌آفرینی آنان در بروز و ظهور انقلاب اسلامی ایران بوده است. کسی که تاریخ انقلاب اسلامی خوانده و پژوهش کند، به اهمیت و نقش‌آفرینی خبرنگاران رسانه‌های جمعی در پیروزی انقلاب پی خواهد برد. به‌درستی که در دورۀ اوج انقلاب، خبرنگاران زبان گویای رهبر انقلاب، امام خمینی، و رابط و واسط بین ایشان و تودۀ مردم بودند. گاه روزانه چندین مصاحبۀ نوشتاری و گفتاری و تصویری با امام خمینی انجام داده و به جهان و ایران مخابره می‌کردند.

یکی از علل موفقیت نهضت امام خمینی ارتباط و استفادۀ ایشان از نقش و جایگاه خبرنگاران بود. امام خمینی هیچ‌وقت از رسانه‌های جمعی و پاسخگو بودن به آنها گریزان نبود. چه پیش از آغاز نهضت و چه در دوران مبارزات و چه پس از پیروزی انقلاب، ایشان در حد توان پذیرای خبرنگاران  و خبرگزاری‌های داخلی و خارجی بود و به ابهامات و پرسش‌های آنان پاسخ می‌داد. چنانکه نخستین مصاحبه مطبوعاتی امام خمینی در اول دی ماه 1331ش. با مجله «ترقی» انجام گرفت. (صحیفه امام، ج1، ص 31 پاورقی) یا مصاحبه مطبوعاتی ایشان با یک روزنامه داخلی پس از رحلت آیت‌الله بروجردی در 14 فروردین 1340ش که امام خمینی برای اولین‌بار به صورت رسمی با هیئت خبرنگاران اعزامی روزنامۀ کیهان به قم، مصاحبه­ کرده و وضعیت حوزه علمیه قم، پس از رحلت آیت‌الله بروجردی را تشریح کرد. (صحیفه امام، ضمیمه، ص 472) و صدها مصاحبۀ دیگر در دوران تبعید که توانست چهرۀ دیکتاتوری و استبدادی پهلوی و نهضت و اهداف نهضت را برای جهانیان آشکار و معرفی نماید. تاآنجاکه ایشان گاهی در یک روز (18 دی 1357؛ در پاریس) هفت بار با خبرنگاران خبرگزاری‌های مختلف پیرامون مسائل انقلاب مصاحبه کرد. (صحیفه امام، ج 5، صفحات 378 تا 401)

برای همین بود که امام خمینی در یکی از این مصاحبه‌ها به نقش خبرنگاران و این مصاحبه‌ها اشاره کرده و فرمود: «خداوند تقدیر کرده بود که مسائل در آنجا [پاریس] به طور وسیع در همه جای دنیا پخش بشود؛ و خبرنگارها از اطراف عالَم هجوم کردند که گاهی روزی چندین مصاحبه‏ها می‏شد؛ و خصوصاً از امریکا که مصاحبه‏هایی با آنها شد. و آنها از همان جا پخش کردند به سراسر امریکا و به بعض از بلاد دیگر. و ما هم مسائل ایران را در آنجا روشن کردیم، به طوری که بسیاری از ابهاماتی که به واسطه تبلیغات سوئی که از طرف اجانب شده بود در آنجا رفع شد.» (صحیفه امام، ج‏6، ص 227)

دیدگاه امام خمینی

امام خمینی که زبان گویای آرمان‌ها، خواسته‌ها و اهداف ملت ایران بود، با درک جایگاه و نقش خبر و خبرنگاری توانست از این رشته و پیشۀ پراهمیت زمانۀ خویش بهترین بهره را برده و انقلاب مردم ایران را به جهانیان شناسانده و به پیروزی برساند. او نقطه عطفی برای کار خبرنگاری و خبرنگاران زمانۀ خویش بود. چرا که پیوندی عمیق با آنها داشت. در حقیقت پندار و رفتار امام خمینی با خبرنگاران می‌تواند الگوی مناسبی برای دیگر رهبران و مراجع و علمای اسلام باشد. حتی خود ایشان به دیگر مراجع و دوستان و یاران و مبارزان نیز سفارش می‌کرد با قشر خبرنگار مرتبط باشند. چنانکه در پیام به ملت ایران درباره ضرورت تداوم نهضت سفارش می‌کند:

«برادران مبارز لازم است با خبرنگاران‏ هر چه بیشتر مصاحبه کنند، و با صراحت نقش شاه و دولت او را در ادامه اختناق و نقض قانون اساسی گوشزد کنند، و به دنیا بفهمانند که شاه سابق سلطنت خود را به زور در قانون اساسی گنجانده است، و این مواد مورد قبول هیچ ایرانی نیست؛ و از تبلیغات باطلی که در خارج بر ضد نهضت انسانی ملت مسلمان می‏کنند، پرده بردارند و نگذارند نهضت را نزد اشخاص بیخبر از آن، معکوس کنند.» (صحیفه امام، ج‏3، ص: 454)

امام خمینی خبرنگاری را بسیار ارزشمند و مؤثر و سالم می‌دانست که به بانوان نیز اجازۀ فعالیت در این زمینه داده و در استفتاء بانویی علاقمند به این پیشه، پاسخ می‌دهد:

«اصل شغل مانع ندارد، ولی باید کاملًا مواظب وظایف شرعیه خودتان باشید، از جمله از خلطه و آمیزش با مرد اجنبی اجتناب نمایید.» (موسوعه امام الخمینی، استفتائات، ج‏10، ص 698)

یا این‌که کار خبرنگاری را، هم‌ردیف رشادت‌های رزمندگان اسلام در جبهه‌های جنگ دانسته و از آنان تجلیل می‌کرد (صحیفه امام، ج‏16، ص: 149) و خواستار شرافت و عزت و برکت برای «فیلم‌برداران و خبرنگارانی‏ که در خطوط مقدم جبهه‏ها حماسه‏های بی‏نظیر و جلوه‏های ملکوتی جنود خدا را به نمایش می‏گذارند و ملت ایران و مردم جهان را در عصر حاضر و آیندگان را به فرهنگ دفاع مقدس خود و تاریخ انقلاب آشنا می‏سازند،» می‌شد. (صحیفه امام، ج‏20، ص: 201)

از دیدگاه امام خمینی خبرنگار و خبرنگاری دارای شرایط و ویژگی‌های‌ست که باید رعایت شود و الّا در عمل به رسالت الهی و انسانی خویش موفق نخواهند شد. ایشان معتقد بود خبرنگار نباید قلب واقعیت و حقایق کند و یا به‌جای صرفاً تجزیه و تحلیل درست، عقاید خودش را به خُورد مردم داده و موجب انحراف و بدبینی افکار عمومی گردد. برای همین ضمن اعتراض به رفتار برخی از خبرنگاران می‌فرمود:

«من آنچه از خبرنگارها انتظار دارم این است که مطالب من [باب میل خود] تصحیح نشود. همان طور که من گفته‏ام منتشر کنند، بی‏کم و زیاد باشد. خودشان تصرف نکنند. عقاید خودشان را داخل نکنند در آن چیزی که من گفته‏ام. تحت تأثیر تبلیغات سوء واقع نشوند.» (صحیفه امام، ج‏16، ص: 252)

یا این‌که آنها را به راستی و درستی و دوری از دروغ دعوت کرده و درخواست می‌کرد:

«من از ایشان [خبرنگاران] تقاضا می‏کنم که تحریف نکنند. بعضی از اشخاصی که آمدند اینجا و مصاحبه کردند، حرف‌های ما را تحریف کردند. بعضی دروغ‌ها هم اضافه کردند. و این کار بر خلاف آداب خبرنگاری‏ است. و من از شما تقاضا دارم که حرف‌ها، درست بدون کم و زیاد، بدون تحریف، بدون دخالت خودتان در مسائل پخش بشود.» (صحیفه امام، ج‏11، ص: 73)

نتیجه

از دیدگاه امام خمینی خبرنگار و خبرنگاری بهترین راه برای پیوند با جامعه و مردم و کشف حقایق است. در این راه جنسیت نیز مطرح نیست.

ایشان معتقد بود یک خبرنگار زبده و ماهر باید پذیرای دیدگاه‌های گوناگون، حتی مخالف خویش نیز باشد. از تحریف و تخریب اخبار و وقایع دوری کند. دروغ از خبرنگار حرفه‌ای و مدنی بیگانه بوده و در رسالت کاری وی جایی ندارد. از نظر امام خمینی خبرنگار ضمن نگاه تخصصی در فعالیت‌های حرفه‌ای خویش، باید نسبت به تمامی رویدادها و تحولات داخلی و بین‌المللی حساس و مسئولیت و دغدغه داشته باشد.

سرانجام این‌که یک خبرنگار، خبرنگاری را برای ایفای رسالت مدنی و حرفه‌ای خویش و با استفاده از ابزارها و روش‌های مشروع، قانونی و درست و بدور از هرگونه جنبه‌های منفی و مسئولیت‌زای قانونی در دستور کار خویش قرار داده و بدان بپردازد.