علمای همراه، در برابر شاه
مهدی حاضری
آخر بهمن مصادف است با سالروز صدور اعلامیه نُه امضایی علمای حوزه علمیه قم در مورد اشکالات حقوقی لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی در سال 1341. ظاهرا این تنها بیانیه جمعی علمای طراز اول قم به شمار می رود که تاکنون صادرشده است و هیچ نمونه مشابهی در تاریخ 60 ساله انقلاب اسلامی ندارد. برخی از بزرگانی که این اعلامیه جمعی را امضا کرده اند به صورت جداگانه اعلامیه ها و تلگراف‌هایی را امضا و صادر کرده اند ولی بعضا امضای علمایی را در پای این اعلامیه مشاهده می کنیم که قبل از این اعلامیه، هرگز پای در چنین میدانی نگذاشته بودند و بعد از آن هرگز این کار را تکرار نکردند. لذا می توان این بیانیه را تاریخی ترین سند مبارزات روحانیت در قرن 14 ش دانست.
مروری کوتاه بر محتوای این بیانیه طولانی که از این جهت هم در نوع خود کم نظیر است و مشابه آن را کمتر دیده ایم، بیانگر سطح بالای اطلاعات سیاسی و تسلط حقوقی امضا کنندگان بیانیه در آن زمان و احاطه آنان بر مفاد قانون اساسی مشروطه و نشان از قلم شیوا و رسای تدوین کنندگان آن دارد که طبق شنیده ها، ظاهرا توسط حضرت امام و مرحوم علامه طباطبایی نوشته شده است.
در این بیانیه ابتدا طی شش بند، مغایرت ها و تضاد های یکی از بندهای لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، با اصول قانون اساسی مشروطه بیان شده و نتیجه گرفته است عمل به مفاد این لایحه مستلزم پذیرفتن این اشکالات است:
الف) کلیه قوانین جاریه در مملکت، از اول مشروطه تا کنون، لغو و بی‌اثر بوده و باید باطل و غیر قانونی اعلام شود
ب) مجالس موسسان که تشکیل شده، به نظر دولت آقای عَلم، خلاف قانون اساسی و لغو و بی‌اثر بوده؛ و این دعوی بر حسب قانون جرم است، و گوینده آن باید تعقیب شود.
ج) دولت آقای عَلم و جمیع دولتهایی که از صدر مشروطیت تا کنون تشکیل شده است غیر قانونی است. و دولت غیر قانونی حق صدور تصویبنامه و غیره را ندارد بلکه دخالت کردن آن در امر مملکت و خزینه کشور، جرم و موجب تعقیب است
د) کلیه قراردادها با دوَل خارجه، از قبیل قرارداد نفت و غیر آن، به نظر دولت آقای عَلم، لغو و باطل و بی‌اثر است و باید به ملت اعلام شود.(صحیفه امام، ج1 ، ص)147)
بنابر این طبق این بیانیه، مشخص می گردد گردن نهادن و پذیرفتن مفاد این تصویب نامه، مستلزم زیر سوال رفتن همه بنیان های نظام حاکم بر کشور در رژیم شاهنشاهی است و بر خلاف تبلیغات رژیم مبنی بر ارتجاعی خواندن و بی اساس دانستن اعتراضات روحانیون، علت اساسی قیام روحانیت و مخالفت با اقدامات دولت علم، صیانت و حراست از اساس حکومت و پایه های رژیم مشروطه بوده است. در بخشی دیگر از این بیانیه آمده است:
روحانیت، با هر فشار و مضیقه و اهانتی که دولت بر آن وارد کرده و درصدد وارد کردن است، تکلیف دینی و وجدانی خود را در این تشخیص داده که مصالح و مفاسد را به دولتها و به جامعه مسلمین گوشزد کند؛ و از نصیحت مشفقانه به زمامداران و اولیای امور خودداری نکند؛ و آنچه را برای این ملت بدبخت ضعیف گرسنه بناست پیشامد کند، و آثار و نشانه آن یکی بعد از دیگری نمایان می‌شود، به جامعه بشر برساند.
این بیانیه مفصل و طولانی که حجم آن شش صفحه کتاب صحیفه امام را در بر می گیرد با فقراتی از دعای افتتاح و آیه استرجاع پایان یافته است:
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشکُو إِلَیکَ فَقْدَ نَبِیِّنَا- صَلَوَاتُکَ عَلَیهِ و آلهِ- و غَیبَهَ وَلیِّنَا و کَثرَهَ عَدُوِّنَا و قِلَّهَ عَدَدِنَا و شِدَّهَ الفِتَنِ بِنَا و تَظَاهُرَ الزَّمَانِ عَلَینَا. فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و اَعِنَّا عَلی ذَلِکَ بِفَتْحٍ مِنکَ تُعَجِّلُهُ و بِضُرٍّ تَکْشِفُهُ و نَصرٍ تُعِزُّهُ و سُلطانِ حقٍّ تُظهِرُهُ. فإنَّا للَّهِ و إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ
در اینجا مروری خواهیم داشت بر اسامی امضا کنندگان این بیانیه:
مرتضی الحسینی اللنگرودی: آیه الله سید مرتضی لنگرودی(ره)
احمد حسینی الزنجانی: آیه الله سید احمد شبیری زنجانی(ره)
محمد حسین طباطبائی: علامه سید محمد حسین طباطبایی(ره)
محمد الموسوی الیزدی: ایه الله سید محمد محقق داماد(ره)
محمد رضا الموسوی الگلپایگانی: آیه الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی(ره)
سید کاظم شریعتمداری: آیه الله العظمی سید کاظم شریعتمداری(ره)
روح اللَّه الموسوی الخمینی: امام خمینی(ره)
هاشم الآملی: آیه العظمی میرزا هاشم آملی لاریجانی(ره)
مرتضی الحائری: آیه الله شیخ مرتضی حائری یزدی(ره)