اولین رئیس جمهور تاریخ ایران
روح الله صباغی
مقدمه
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، اولین‌های زیادی در کشور اتفاق افتاد که یکی از آنها «اولین انتخابات ریاست جمهوری در تاریخ ایران» است. تا پیش از پیروزی انقلاب، ساختار سیاسی حکومت ایران «پادشاهی مطلقه» و یا «پادشاهی مشروطه» بود. پس از پیروزی انقلاب مردم ایران به رهبری امام خمینی، حکومت ایران «جمهوری اسلامی» و ساختار سیاسی «نیمه ریاستی» تعیین شد.
ساختار سیاسی در ایران (پیش از انقلاب اسلامی)
مظفرالدین شاه قاجار در واپسین سال زندگی‌اش و در 13 مرداد 1285ش، فرمان مشروطیت را امضا کرد. فرمان مشروطیت در اصل فرمان «تشکیل مجلس شورای ملی» است. بدین ترتیب در ایران، برای نخستین بار «حکومت مشروطه» تأسیس شد. تا پیش از آن، حکومت ایران «پادشاهی مطلقه» بود.
«پادشاهی مشروطه» قانون اساسی دارد و پادشاه، رئیس کشور است؛ اما پادشاهی که در عین داشتن نقش‌های مهم رسمی و تشریفاتی، تنها در موارد محدود و معین، نقشی در حکومت دارد. در بسیاری از حکومت‌های مشروطه، مجلس نقش اصلی در نظارت امور دارد و نخست‌وزیر که با تأیید پادشاه انتخاب می‌شود، امور اجرایی و تصمیم‌های اصلی را می‌گیرد.
«پادشاهی مشروطه» در ایران عمر کوتاهی ـ از 1285ش تا 1357ش ـ به مدت 72 سال داشت. با سرنگونی سلسله پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357ش، حکومت ایران از «پادشاهی مشروطه» به «جمهوری اسلامی» تغییر کرد.
ساختار سیاسی در ایران (پس از انقلاب اسلامی)
امام خمینی از زمان حضور در نوفل لوشاتو، در صدد ایجاد سیستم جدید اداره کشور برآمد. در 14/8/1357 امام خمینی دستور تشکیل «شورای انقلاب» را صادر کرد. این شورا پس از پیروزی انقلاب، مسئولیت قوه قانون‌گذاری و پس از استعفای دولت موقت، مسئولیت اجرایی امور کشور (دولت شورای انقلاب) را بر عهده داشت.
امام پس از ورود به ایران و با پیشنهاد شورای انقلاب، در 15/11/1357 مهندس مهدی بازرگان را به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت معرفی و مأموریت آن را اینطور اعلام کرد: «به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابقتان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، مأمور تشکیل دولت موقت مینمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصاً انجام رفراندم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید.» (صحیفه امام، ج6، ص: 55)
با پیروزی انقلاب اسلامی و براساس همه‌پرسی دهم و یازدهم فروردین 1358، نوع حکومت ایران «جمهوری اسلامی» انتخاب و پس از نگارش قانون اساسی، ساختار سیاسی ایران «ریاست جمهوری» تعیین شد.
به طور کلی نظام ایران، جمهوری اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه است و ساختار سیاسی آن شامل مجلس خبرگان رهبری، رهبر، قوه مجریه، قوه مقننه (مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان) و قوه قضائیه است.
براساس اصل 107 قانون اساسی، پس از امام خمینی که از طرف اکثریت قاطع مردم به رهبری شناخته شد، تعیین رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است.
رئیس جمهور پس از مقام رهبری، عالی‌ترین مقام رسمی کشور است که با رأی مستقیم مردم انتخاب می‌شود.
پیش از بازنگری قانون اساسی در سال 1368، رئیس جمهور، نخست‌وزیر را تعیین و نخست‌وزیر که رئیس هیئت وزیران بود، وزیران را انتخاب و برای کسب رأی اعتماد به مجلس معرفی می‌کرد؛ یعنی نخست‌وزیر، رئیس هیئت وزیران و مسئول اجرایی کشور بود. پس از بازنگری قانون اساسی، جایگاه نخست‌وزیر از ساختار سیاسی حذف و رئیس‌جمهور، رئیس هیئت وزیران و مسئول اجرایی کشور شد.
اولین انتخابات ریاست جمهوری تاریخ ایران
اولین انتخابات ریاست جمهوری در حالی برگزار شد که هنوز یک سال از پیروزی انقلاب مردم ایران نگذشته بود. حکومت نوپای جمهوری اسلامی ایران، پنجه در پنجه بحران‌هایی داشت که پی در پی در کشور پیش می‌آمد: ترورهای گروه فرقان، غائله کردستان، تسخیر سفارت آمریکا، استعفای دولت موقت، غائله حزب خلق مسلمان، پیشامدهای پیرامون نامزدهای ریاست جمهوری و پیشامدهای دیگر که هر کدام باعث ایجاد موج‌های دیگری از بحران در کشور می‌شد.
دولت موقت مهندس بازرگان پس از تسخیر سفارت آمریکا، در 14/8/1358 استعفای خود را اعلام کرد. امام خمینی بلافاصله طی حکمی، شورای انقلاب را مأمور اداره کشور کرد. شورای انقلاب در 28/9/1358 قانون انتخابات ریاست جمهوری را تصویب و در 5/11/1358 اولین انتخابات ریاست جمهوری تاریخ ایران برگزار شد. در این انتخابات «دکتر سید ابوالحسن بنی صدر» با کسب 76 درصد کل آرا، اولین رئیس جمهور تاریخ ایران شد.
امام خمینی آن روزها در بیمارستان قلب تهران بستری بود. برای اینکه در امور کشور خللی پیش نیاید، مراسم تنفیذ حکم ریاست جمهوری دکتر ابوالحسن بنی‌صدر در 15/11/1358 در بیمارستان قلب تهران برگزار شد. همچنین در تاریخ 30/11/1358 طی حکمی ابوالحسن بنی‌صدر به سمت فرماندهی کل نیروهای مسلح به نمایندگی از امام خمینی منصوب شد.
آمار انتخابات
تعداد واجدین شرایط: 20.993.643 نفر
کل آرا: 14.146.622 نفر
درصد مشارکت: 4/67 درصد
نفر اول: سید ابوالحسن بنی صدر (76% کل آرا)
نفر دوم: دریادار احمد مدنی (9/15% کل آرا)
نامزدهای اولین انتخابات ریاست جمهوری تاریخ ایران
حزب ملت ایران و سازمان مجاهدین خلق از جمله گروه‌هایی بودند که خواستار نامزدی امام خمینی برای ریاست جمهوری شدند. «مهندس بازرگان» از سوی نهضت آزادی تصمیم به نامزدی در انتخابات گرفت؛ ولی مدتی بعد منصرف شد. برخی از اعضای نهضت آزادی از نامزدی «حسن حبیبی» حمایت کردند.
حزب ملت ایران «داریوش فروهر»، سازمان مجاهدین خلق «مسعود رجوی»، جنبش آزادی بخش مردم ایران «کاظم سامی»، جبهه ملی «صفرعلی خلیلی آذر» و حزب کارگران سوسیالیست «بابک زهرایی» را به عنوان نامزد معرفی کردند. «دکتر ابوالحسن بنی صدر» نیز از چهره‌های سرشناس این دوره رقابت‌های انتخاباتی بود. وی به دلیل فعالیت‌های تبلیغاتی و همراهی با امام خمینی در پاریس و تأثیرگذاری سخنرانی‌هایش در جامعه، به ویژه جوانان و دانشگاهیان مورد توجه قرار گرفت. بنی صدر در دی ماه 1358 پس از دیدار با امام خمینی در قم، رسماً آمادگی خود را برای نامزدی ریاست جمهوری اعلام کرد. اعلام نامزدی بنی‌صدر، با حمایت تشکل‌ها و اشخاص مختلفی از وی همراه شد.
از سوی دیگر، جامعه روحانیت مبارز و حزب جمهوری اسلامی «آیت‌الله دکتر بهشتی» را به عنوان نامزد خود معرفی کردند. اما امام خمینی در دیدار اعضای شورای مرکزی جامعه روحانیت مبارز، روحانیون را از حضور در مناصب دولتی و انتخابات ریاست جمهوری منع کرد.
حزب جمهوری اسلامی نیز پس از اعلام نظر امام مبنی بر عدم حضور روحانیون در سمت‌های حکومتی، «جلال الدین فارسی» را به عنوان نامزد خود معرفی کرد.
طبق بند 10 اصل 110 قانون اساسی، تأیید صلاحیت نهایی نامزدها بر عهده امام خمینی بود. تا تاریخ 8/10/1358 حدود 120 نفر داوطلب نامزدی انتخابات ریاست جمهوری شدند. لیست آنها طی گزارشی برای تأیید صلاحیت، برای امام ارسال شد. امام با توجه به کثرت نامزدها و ضرورت تسریع در انتخابات، صلاحیت نامزدها را به مردم واگذار کرد. اما پس از آن کمیسیون بازرسی تبلیغات انتخابات (شامل نمایندگان امام و شورای انقلاب) تشکیل و در آن صلاحیت نامزدها بررسی شد. در نهایت نام 10 نفر نامزد نهایی اولین انتخابات ریاست جمهوری تاریخ ایران معرفی شد: «کاظم سامی (جاما)، ابوالحسن بنی صدر (مستقل)، حسن ابراهیم حبیبی (جمهوری اسلامی و نهضت آزادی)، صادق قطب‌زاده (مستقل)، جلال‌الدین فارسی (جمهوری اسلامی)، احمد مدنی (جبهه ملی)، صادق طباطبایی (مستقل)، مسعود رجوی (سازمان مجاهدین خلق)، محمد مکری (مستقل) و داریوش فروهر (حزب ملت)».
در این بین، شیخ علی تهرانی ایرانی الاصل بودن جلال‌الدین فارسی را مورد تردید دانست. نامه‌نگاری برخی افراد به دفتر امام خمینی، باعث شد که امام در نامه‌ای خطاب به مدرسان حوزه علمیه قم اعلام کند که: «جناب آقای جلال‌الدین فارسی با آنکه شخص شایستهای است، لکن ایرانی‌الاصل نیستند. آقایان مدرسین قم این مطلب را اعلام کنند، ایشان نمیتوانند رئیس جمهور شوند.» (صحیفه امام، ج12، ص: 115). با انصراف جلال‌الدین فارسی از نامزدی، حزب جمهوری اسلامی از هیچ نامزدی حمایت نکرد و مردم را به علما و جامعه مدرسین ارجاع داد.
همچنین با انتشار استفتائی از امام خمینی مبنی بر اینکه «کسی که به قانون اساسی رأی مثبت نداده، صلاحیت ریاست جمهوری ایران را ندارد»، مسعود رجوی هم که به قانون اساسی رأی نداده بود، از لیست نامزدهای ریاست جمهوری حذف شد.
سرانجام اولین رئیس جمهور تاریخ ایران
بنی‌صدر پس از انتخابات، به مرور پشتوانه مردمی خود را از دست داد. از طرفی سازمان مجاهدین خلق همچنان به دنبال راهی برای نفوذ در قدرت کشور بود. این شد که بنی‌صدر و سازمان مجاهدین خلق ـ که دارای تشکیلات منظم و نیروهای سازمان‌یافته بود ـ در یک جبهه قرار گرفتند.
بنی‌صدر در طول دوران ریاست جمهوری همکاری چندانی با نهادهای انقلابی نداشت و از طرف افراد مختلف مورد انتقاد بود.
کندی و کارشکنی‌هایی که در جبهه‌های جنگ تحمیلی رخ می‌داد، آرام آرام محبوبیت او را در میان مردم کاهش داد. عملکرد بنی‌صدر در ارتباط با جبهه‌ها، باعث شد تا امام طی حکمی وی را از سمت فرماندهی کل نیروهای مسلح برکنار کند.
کمتر از 17 ماه پس از انتخابات، نمایندگان مجلس شورای اسلامی در روز 31/3/1360 رأی به عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر دادند.
2/5/1360 دومین انتخابات ریاست جمهوری ایران برگزار و محمدعلی رجایی پیروز انتخابات شد. تا این زمان، هنوز بنی صدر در ایران بود.
37 روز پس از اعلام عدم کفایت سیاسی بنی صدر و عزل او از ریاست جمهوری، روزنامه‌ها در 7/5/1360 نوشتند: «بنی‌صدر با اخذ پناهندگی سیاسی به پاریس گریخت.»
بنی‌صدر و مسعود رجوی در ساعت ۲۲:۴۵ سه‌شنبه ۶ مرداد ۱۳۶۰، از فرودگاه مهرآباد و با هواپیمایی که سرهنگ بهزاد معزی ـ خلبان هواپیمای محمدرضا پهلوی در 26 دی 1357 ـ هدایت آن را بر عهده داشت از ایران به یک فرودگاه نظامی واقع در حومه پاریس گریخت. رجوی و بنی‌صدر به همراه برخی گروه‌های دیگر در فرانسه «شورای ملی مقاومت ایران» را برای مبارزه با حکومت جمهوری اسلامی تشکیل دادند. وی در سال ۱۳۶۲ پس از حضور مجاهدین در عراق و در پی اعتراض به این خط مشی، از این شورا جدا شد.