بسیــج و بسیجی از نگاه امام خمینی
به‌مناسبت هفتۀ بسیج
محمد رجائی نژاد
اشاره
بسیج پاک زاده و به‌دست مربی پیرش، امام خمینی خوب بزرگ و تربیت شد. دهه نخست انقلاب را، به ویژه در کوران 8 سال جنگ، سربلند و سترگ بیرون آمد و قد کشید. محبوب و مردمی ماند. حال، در دهۀ کنونی چگونه باید باشد تا بقاء و بهاء آن ماندنی باشد؟ پاسخ را از زبان مربی اصلی‌اش امام خمینی می‌توان شنید. پس در پی پاسخ این پرسشیم که انتظارات امام خمینی از بسیج چه بوده است؟ مردمی ماندن!
مقدمه
بسیج در لغت به معنای کارسازی‌ها و ساخته شدن و آماده گردیدن، فراهم آوردن، آمادگی، قصد و اراده، آماده کردن نیروهای نظامی و مانند آن برای جنگ امده است. (لغت نامه دهخدا، ب؛ عمید، 1/419) در اصطلاح امروزی بسیج یعنی آمادگی نیروهای مردمی و داوطلب که با بهره‌گیری از امکانات و تجهیزات ملی، حرکت جمعی خودجوش و نظامی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را به طور سازمان یافته برای حفظ دستاوردهای انقلاب اسلامی به وجود می‌آورد. البته در اندیشه امام خمینی بسیج نهادی گسترده، با پایگاه اجتماعی و با ابعاد گوناگون است که خود بحث جدا و مفصلی می‌طلبد.
اگر به تاریخچه بسیج دقت کنیم، بسیج در عمل، مختص به انقلاب اسلامی نبوده، بلکه بسیج مردمی بخصوص توسط روحانیت شیعه در مقابل ظلم و فشار از زمان حکومت قاجارها وجود داشته است. بارزترین آن نقش روحانیت در بسیج توده مردم در زمان جنگ دوم ایران و روس، روشنگری و رهبری و بسیج مردم در خصوص تحریم تنباکو توسط روحانیت با فتوای میرزای شیرازی و بسیج اقشار مردم در مقابل حکومت و دربار قاجار برای رسیدن به اهداف نهضت مشروطه. همچنین استفاده از این قدرت مردمی برای کسب خواسته‌های دینی و ملی در قضیه ملی کردن صنعت نفت توسط دکتر محمد مصدق و آیت‌الله کاشانی در اوایل حکومت محمد رضاپهلوی نیز نمونه بعدی است. از همه مهمتر و گسترده‌تر نقش بسیج مردمی از آغاز نهضت امام خمینی تا کنون است. امام خمینی توده‌های مردم را حول محور اسلام و نقد عملکرد پهلوی هدایت و بسیج فکری کرد و برای نخستین‌بار به صورت قیام 15 خرداد 1342 بروز و ظهور پیدا کرد. سپس بعداز پیروزی انقلاب بسیج از نو متولد و شکوفا شد. او توانست با استفاده از پشتوانه مذهبی مردم و تکیه بر شعائر مذهبی و خواسته‌های ملی و عمومی تمامی جریان‌های سیاسی و اجتماعی و عموم مردم از هر طبقه و آئین و گرایشی را ذیل نیروی عظیم بسیج جمع و متحد کند و جامعه انقلابی و گاه متشتت را در مقابل رویدادهای بزرگ اوایل پیروزی انقلاب به خصوص جنگ تحمیلی به ثبات نسبی برساند.
امام خمینی با تعریف و توصیف و ویژگی‌هایی که از بسیج داشت، فرمود: بسیج شجرۀ طیبه و درخت تناور و پرثمری است که شکوفه‌های آن بوی بهار وصل و طراوت یقین و حدیث عشق می‌دهد. بسیج مدرسه عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته‌های رفیع آن، اذان شهادت و رشادت سر داده‌اند. بسیج میقات پابرهنگان و معراج اندیشه پاک اسلامی است که تربیت یافتگان آن، نام و نشان در گمنامی و بی‌نشانی گرفته‌اند. بسیج لشکر مخلص خداست که دفتر تشکل آن را همه مجاهدان از اولین تا آخرین امضا نموده‌اند. (صحیفه امام، ج 21، ص 194)
در این یادداشت به سه ویژگی و انتظاری که امام خمینی از بسیج و بسیجی داشت، اشاره کرده و ویژگیهای فرهنگ بسیجی؛ اخلاق اجتماعی بسیج در ارتباط با مردم؛ و این که ارتباط بسیج و بسیجی با سیاست و حضور در گروه و جناح‌بندی‌های سیاسی به چه شکلی باید باشد؛ اشاره می‌شود.
ویژگیهای فرهنگ بسیجی
فرهنگ بسیج و بسیجی دارای ویژگی‌هایی است. مانند از خود گذشتگی در راه دین و وطن، بی‌اعتنایی به مظاهر دنیوی، تقویت روحی ملی. این فرهنگ و روحیه دهه اول انقلاب و در دوران هشت ساله جنگ عمق بیشتری یافت و تبدیل به یک پشتوانه برای بسیج گردید. در فرهنگ بسیجی عقل و دین بر هم منطبق می‌گردند و فرهنگ حاصل فرهنگی خواهد بود عقلی و در عین حال دینی. زیرا هر دو بنیان واحدی به نام فطرت دارند. بنابراین برخی از شاخص‌های فرهنگ بسیجی: اول، عقلی و دینی است؛ دوم، انسانی و فطری است؛ سوم، مردمی و عمومی است. برای همین وقتی امام خمینی تأکید کرده‌اند که تضعیف بسیج و بسیجی حرام است و مسئولین نظام در هیچ شرایطی نباید از از آن غفلت کنند، منظور بسیج با چنین فرهنگی است.
اخلاق اجتماعی بسیج در ارتباط با مردم
از دیدگاه امام خمینی بسیجی‌ها باید به گونه‌ای رفتار کنند که احترام و محبت مردم جلب شود. باید نمونه اخلاق و تواضع و مهربانی و رعایت مقررات باشند. آن کسی بسیجی‌تر است که قانون و مقررات را بیشتر رعایت می‌کند، چراکه این فرد بیشتر از همه برای نظام جمهوری اسلامی و آبروی انقلاب دل می‌سوزاند. از دیدگاه امام خمینی بسیجی تابع قانون است، نه تابع حزب و جناح و فرد!
امام بسیج را تجلی وحدت و یکپارچگی آحاد مردم می‌دانست و یادآور می‌شد که هدف همه امامان معصوم(ع) ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان ملت مسلمان بوده است. حال اگر اخلاق و رفتار یک بسیجی به گونه‌ای باشد که وحدت و یکپارچگی ملت را خدشه‌دار کند، او دیگر بسیجی مورد تایید امام نیست. حضرت امام تربیت‌یافتگان مکتب بسیجی را انسان‌هایی می‌داند که به نام و شهرت و لباس نمی‌اندیشند؛ بلکه در پی رضایت خدا و بندگان خدایند. مگر می‌شود بسیجی بود و در پی کسب شهرت و جاه و مقام بود!؟ پس بر اساس اندیشه امام راحل، بسیج، بر اساس ارزش‌های انسانی و فرهنگ ریشه‌دار اسلامی شکل گرفته و رمز موفقیت آن، این است که از باور پاک میلیون‌ها انسان برخاسته است.
عدم در دخالت امور سیاسی کشور و جناح‌بندی‌های سیاسی
امام خمینی، که بوسه بر دست و بازوی بسیجیان و سپاهیان را افتخار می‌دانست و آنان را در خالصانه‌ترین مناجات‌های خویش دعا می‌کرد، با عمق آگاهی که نسبت به خطرهای عظیم ورود قوای مسلح به مسائل انتخاباتی و مسائل سیاسی جناح‌ها داشت، فتوا و نظر صریح شرعی خویش را خطاب به اعضای سپاه و بسیج چنین بیان می‌کند: «برای سپاهی‌ها جایز نیست که وارد بشوند به دسته‌بندی، و آن طرفدار آن یکی، آن یکی طرفدار آن یکی. به شما چه ربط دارد که در مجلس چه می‌گذرد و... ؟ نکته آموزنده این تذکر و منع حضرت امام، از آن جهت بوده که می‌خواست بسیج و سپاه و ارتش مظهر وحدت و انسجام و همبستگی ملی باشند و نه عرصۀ مناقشات سیاسی و جناحی. به همین دلیل همواره نسبت به دخالت نیروهای نظامی و انتظامی در امور سیاسی هشدار می‌داد. هشداری که کلی و برای همه زمانهاست. به‌عنوان یک اصل تخطی‌ناپذیر و دستورالعمل و وصیت همیشگی مطرح است. گروه‌گرایی نیروهای مسلح و ورود آنها را به احزاب و دستجات سیاسی بر خلاف رسالت آنان که پاسداری از تمامیت ارضی، منافع ملی و کیان کشور است، مروری بر نظرات امام این مسئله بهتر روشن می‌کند:
1. من عرض می‌کنم به همه این قوا و به فرماندهان این قوا که این افراد در هیچ یک از احزاب سیاسی، در هیچ یک از گروه‌ها وارد نشوند. اگر ارتش یا سپاه پاسدار یا سایر قوای مسلحه در حزب وارد بشود، آن روز باید فاتحه، آن ارتش را خواند، در حزب وارد نشوید، در گروه‌ها وارد نشوید، اصلا تکلیف الهی– شرعی همه شما این است که یا بروید حزب یا بیایید ارتش باشید، کسانی که در راس سپاه پاسدارن هستند، موظف هستند که ارتش را و سپاه را و سایر قوای مسلح را از احزاب کنار بزنند و اگر کسی در حزب هست، باید او را از ارتش بگیرید یا در آنجا یا در اینجا و همین‌طور سپاه پاسدارن و همین‌طور سایر قوای مسلح باید وارد در جهات سیاسی نشوند تا انسجام پیدا بشود. اگر وارد بشود بالاخره به هم خواهید زد خودتان را و بالاخره در مقابل هم خواهید ایستاد و نظام را به هم خواهید زد و اسلام را تضعیف خواهید کرد، تکلیف همه شما این است که با هم باشید بدون این‌که در یک حزب یا در گروهی وارد شده باشید، هر گروهی می‌خواهد باشد، باید شما مستقل بدون این‌که پیوند به یک گروهی داشته باشید. (صحیفه امام، جلد 16، ص 110 و 111 )
2. همه دنیا که دنبال این هستند نیروی نظامی و ارتششان از امور سیاسی کنار باشد، آنها یک چیزی می‌فهمند که می‌گویند این را؛ ما که می‌خواهیم که سپاه و ارتش جندالله باشند و دسته‌بندی نداشته باشند و جهات سیاسی را کنار بگذارند برای این‌که اگر جهات سیاسی و مناقشات سیاسی در سپاه رفت و در ارتش رفت، باید فاتحه این سپاه و ارتش را ما بخوانیم. (صحفه امام، ج 19، ص 11)
3. برای سپاهی‌ها جایز نیست که وارد بشوند به دسته‌بندی. برای سپاه جایز نیست این، برای ارتش جایز نیست این. سپاهی را از آن تعهدی که دارد، از آن مطلبی که به عهده اوست باز می‌دارد و همین طور ارتش را. (صحفیه امام، جلد 19، ص 12) اگر افکار سیاسی وارد سپاه شود، جهات نظامی آن از بین می‌رود، همیشه به سپاه سفارش کنید که آنان خودشان را یک جنگنده خدمتگزار مردم بدانند. (صحیفه امام، جلد 18، ص 45)
نتیجه
با توجه به آنچه از دغدغه‌ها و انتظارات امام خمینی از بسیج و بسیجی می‌توان به دست آورد، آن است که بسیج در ادبیات و دیدگاه امام خمینی در دو معنای عام و خاص بکار رفته است: در معنای عام آن، مراد فرهنگ بسیجی است که نمایانگر اوج معنویت و اخلاص، دفاع از ارزش‌ها و مقاومت تا حد جانبازی در راه اهداف الهی و مشارکت همه جانبه در دفاع از کشور در مواقع خطر و تجاوز دشمنان است. در این معنا بسیج شامل همه آحاد ملت است؛ اما آنجا که امام در کنار دیگر قوای نظامی از بسیج نام برده‌اند و از موضع فرماندهی کل قوا خطاب به آنها رهنمود داده‌اند ـ نظیر فرازهایی که در باب عدم دخالت در جناح‌بندی‌ها و طرفداری از یک حزب و جریان سیاسی فرمودند ـ منظور امام: سازمان بسیج و اعضای رسمی آن است که به عنوان بازوی مسلح سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دارای هویت سازمانی مشخص و وظایف قانونی معین هستند. فتاوا و فرامین امام مبنی بر حرمت ورود بسیج و دیگر قوای نظامی در مناقشات سیاسی و احزاب و گروه‌ها مربوط به همین معنای خاص از بسیج است، نه عموم مردم به عنوان ارتش 20 میلیونی که مد نظرشان بود. پس برای حفظ جایگاه و ارزش‌های بسیج و بسیجی، توجه و عمل به دغدغه‌ها و انتظارات حضرت امام لازم و غیر قابل چشم پوشی است.