روز جهانی مسجد
نقش و جایگاه مسجد از دیدگاه امام خمینی
محمد رجائی نژاد
چکیده
٣٠ مرداد (٢١ آگوست)، روز جهانی مسجد است. نزدیک به 51 سال پیش، در چنین روزی (1348 ش) مسجدالاقصی در فلسطین اشغالی، به‌وسیله صهیونیست‌ها به آتش کشیده شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، با ابتکار جمهوری اسلامی این روز از سوی سازمان کنفرانس اسلامی به عنوان روز جهانی مسجد نام‌گذاری شد. برای گرامی داشت این روز، گذری کوتاه خواهم داشت بر نقش و جایگاه مسجد در اندیشه امام خمینی.
1. تکریم و تجلیل مسجد به چیست؟ تقدس و ارزش آن برای چیست؟ به تزیینات و نما و بزرگی گنبد و مناره؟ به فرش‌های فاخر و قیمتی؟ به ضیافت‌ها و اطعام و نذری‌های محرم و صفر و رمضان آن؟ یا... جستجو در آثار امام خمینی نشان می‌دهد که جایگاه و ارزش مسجد به نوع کارکرد و نقشی است که در جامعه دارد، نقشی که در ارتباط بین خدا و انسان، و انسان با انسان دارد؛ نه به تزیینات و ارزش ساختمان مجلل آن.
2. مساجد در صدر اسلام بسیار ساده و بی‌پیرایه بودند؛ به طوری که نخستین مسجد ساخته شده به دستور پیامبر، تنها یک چهاردیواری با فرشی طبیعی از ریگ بیابان و یا قطعه‌ای حصیر بوده است. همین سادگی و بی‌پیرایگی، مؤمنان را آنچنان به خود جلب می‌کرد که حضور در مسجد را اقامت در سرای ابدی و بهشت می‌دیدند. پیامبر اسلام(ص) نیز با سادگی تمام به مسجد می‌آمد و به یکی از ستون‌های مسجد که تنه درختی بود، تکیه می‌کرد و برای مردم سخن می‌گفت.
با گسترش اسلام به دیگر مناطق و کشورها، ساخت‌وساز مساجد نیز آغاز شد و مسلمانان تلاش می‌کردند همان سادگی اولیه مساجد حفظ شود؛ اما با گذشت زمان، این سادگی رخت بربست و پیرایه‌ها و تزیینات افزوده شد. مسلمانان هر منطقه‌ای با انگیزه‌هایی بر تجملات مساجد افزودند. ظاهر مساجد آباد، اما درون و معنویت آنها رو به افول رفت.
3. امام خمینی هم، در طول حیات پربرکت خویش بارها بر سادگی مساجد تأکید کرده و می‌فرمود: سادگی مسجد و مصلا باید یادآور سادگی محل عبادت مسلمانان صدر اسلام باشد. (صحیفه امام، ج 21، ص 189)؛ نباید در ساخت‌وساز به فکر تزیینات و زرق و برق ساختمان‌های مساجد بود (همان) و آنها را با زیورآلات زینت داد. (توضیح المسائل، ص 144) ایشان معتقد بود رفتن به مسجد و اجتماع در آن است که مسجد را آباد می‌کند، نه تزیین و زینت ظاهری آن. (صحیفه امام، ج 12، ص 500)
4. از صدر اسلام تا کنون مسجد نزد مسلمانان کارکردهای چند جانبه‌ای داشته است. اما کارکرد اصلی آن، مکانی برای عبودیت و بندگی خدا بوده است.
حال اگر حکومت یا متولیان مسجد و یا هر کس دیگری اعم از امام جماعت، مداح و هیئتی و... با هر نیت و هدفی، دست به گفتار و رفتار و کرداری بزنند که این نقش مسجد را از بین برده یا کم رنگ نماید، قطعاً نقش عبادی و معنوی و جایگاه توحیدی مسجد را از بین برده‌اند. مسجد یا هر مکان مقدس و محترمی که در آن به افراد و احزاب و گروه‌ها تهمت و افترا زده شود، غیبت دیگران انجام گیرد، لعن و نفرین دیگران کنند و... احترام و ارزش و جایگاه عبادی آن مکان زیر سؤال رفته و کم‌کم خالی از مؤمنان و نمازگزاران شده و محفل عده‌ای خاص با اهداف خاص می‌گردد! در این صورت مسجد به آن اهداف و کارکردهای مهم دیگرش نخواهد رسید.
5. پیامبراسلام(ص) مسجد را محل وحدت دل‌ها می‌دانست. برای همین خداوند به پیامبر اجازه ورود به مسجدی که کانون تفرقه و نفاق و دورویی باشد (مثل مسجد ضرار) نمی‌داد (سوره توبه، 107 و 108) و پیامبر(ص) نیز دستور داد چنین مساجدی را تخریب کنند. پس هر مکان، ولو مقدس و در حد مسجد باشد، اما اگر عامل تفرقه و خدشه‌دار شدن وحدت باشد، باعث دودستگی و رنجش طیف وسیعی از مردم شود، از مصادیق امروزی مسجد ضرار خواهد بود. مگر مسجد فقط متعلق به یک گروه و طیف فکری و سیاسی خاصی است که دانسته و ندانسته و با اتکا به زر و زور و تزویر آن را تصاحب کرده و ارگان و بلندگوی جناحی و سیاسی خود نمایند!؟
6. حضرت امام بر این باور بود که اسلام این گونه اجتماعات را فراهم کرده تا از آنها استفاده دینی شود؛ عواطف برادری و همکاری افراد تقویت شود؛ رشد فکری بیشتری پیدا کنند؛ برای مشکلات سیاسی و اجتماعی خود راه‌حل‌هایی بیابند و به دنبال آن به جهاد و کوشش دسته جمعی بپردازند. (ولایت فقیه، 132) و اجتماع مردم در یک مکان برای نماز به این دلیل است که مردم از حال مملکت و نیز برادرهای خودشان و گرفتاری‌های آنان آگاه شوند و آنها را رفع کنند. (صحیفه امام، ج 10، ص 16) نه این که محفلی باشد برای تهمت و غیبت مخالفان سیاسی و رقیبان جناحی.
برای حفظ وحدت و همگرایی بود که امام خمینی بارها تأکید و توصیه می‌کردند:
کار مساجد و اهل مسجد این نیست که خوبی یا بدی افراد را مشخص نماید. وقت مسجد را صَرف کنند که زید بهتر است یا عمرو! فلانی چه گفت و چه کرد! نکنید این کارها را! خوب باشد پیش خدا خوب است، بد باشد پیش خدا بد است؛ به شما چه کار؟ این مگر یکی از ارکان اسلام است که زید خوب است یا عمرو؟ پرهیز کنید از این بحث‌های اختلاف‌برانگیز در مساجد؛ این بحث‌ها خلاف اسلام است، خلاف مصالح اسلامی است. صرف اینکه زید خوب است یا نیست، نکنید. خوب باشد پیش خدا خوب است، بد باشد پیش خدا بد است؛ به شما چه کار؟ حتی امروز سَرِ ولایت حضرت امیر هم نباید دعوا کرد. (صحیفه امام، ج 8، ص 376) اما متأسفانه به نقش وحدتی مساجد توجه نمی‌شود و نتیجه آن خالی شدن مساجد و خلوتی نماز جمعه‌ها شده است.
از دیدگاه امام خمینی یکی از دلایل خلوتی مساجد و اجتماعات دینی و مذهبی، نماز جمعه‌ها، حتی مراسمات ملی، دخالت دادن سلیقه‌های شخصی و فکری و جناحی در این امور است. حضرت امام برای این که عملاً ثابت کند که در مسائل مهم و حیاتی نباید مخالفان فکری و جناحی را نادیده گرفت، در انتخاب امامان جمعه دقت لازم داشت که یا بی‌خط و ربط سیاسی باشند و یا دست‌کم دخالت ندهند و چهرۀ مردمی و مورد قبول عامه مردم باشند، بدون این که توجه به خط فکری سیاسی و جناحی آن داشته باشند. حتی خودشان در نماز جماعت یکی از ائمه جماعت قم که در مورد بعضی مسائل سیاسی و فلسفی با امام مخالف بود، شرکت می‌کرد و در نماز به ایشان اقتدا می‌کرد و معتقد بود درست است که او سلیقه‌اش با ایشان یکی نیست، اما این دلیل برای شرکت در نماز جماعتی به امامت او دلیل محکمی نیست. (امام در سنگر نماز، 52)
7. نتیجه آن‌که از دیدگاه امام خمینی، یکی از عوامل خلوتی مساجد و از بین رفتن شکوه اجتماعات سال‌های نخست انقلاب، نه کارکرد سیاسی مساجد، بلکه سیاست زدگی آن است! وقتی سیاست به معنای پدرسوخته‌گی آن حاکم بر محافل مذهبی و مساجد باشد، هر چقدر هم زرق و برق و مادیات را اضافه کنند، باز هم از اجتماع و وحدت عمومی خبری نخواهد بود. به فرمایش حضرت امام، مسجد می تواند وحدت امت و ملت را تحقق بخشیده و تاثیر مهمی در استحکام پیوند جامعه اسلامی بر جای بگذارد، (همان، ج 2، ص 164) به شرطی که در دست محافل خاص نباشد و آلت دست جناح‌ها و احزاب و طیف های سیاسی قرار نگیرد.