نوروز در سیره نظری و عملی امام خمینی (ره)
حسینعلی قربانی
اشاره
آنچه در این یادداشت می‌خوانید، چکیده‌ای است از سیرۀ نظری و عملی امام خمینی در عید نوروز که تقدیم می‌گردد.
دیدگاه نظری و اقدامات عملی امام درباره سنت های ملی ایرانی و در کانون محوری آن نوروز، همواره معیار و مصداق مناسبی برای محک زدن تفکرات دو گروه مقابل هم است: دسته نخست دیندارانی که یکسره به نفی و رد سنت های نوروزی و باستانی ایرانیان پرداخته و میپردازند، به ویژه آنانی که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی و یک ماه پس از آن مصادف با عید نوروز، ضدیت با رژیم پیشین را دست مایه ای برای تخریب و نفی عید باستانی ایرانیان قرار دادند. دسته دوم نیز ملی گرایان افراطی‌ای که معتقد بوده و هستند که آموزه های اسلامی را باید از سنت ایرانی کنار گذاشت. این طرز تفکرات در حالی است که همگان اذعان دارند آمیختگی سنت های ایرانی با آموزه های دین اسلام به بیش از هزار سال می رسد. با این توصیفات، مقاله حاضر به این مسئله می پردازد که امام خمینی (ره) به عنوان رهبر انقلاب اسلامی در مواجهه با این نگاه ها، چه رویه ای در پیش گرفتند. دیدگاه ایشان درباره عید نوروز در گذشته چگونه بود و در اولین نوروز پس از پیروزی انقلاب اسلامی چه تذکراتی برای اداره امور جامعه در سال 1358 دادند؟
یکی از ویژگی های منحصر به فرد امام خمینی، جامع الاطراف بودن شخصیتی و علمی ایشان است. شاید نتوان نمونه‌ای در دنیا یافت که در عین حال که صلابت و ایستادگی در مواجهه با خطرات گوناگون سیاسی داشته باشد و در همان حال، طبع لطیف شاعرانه داشته باشد. بررسی مجموعۀ این زوایای شخصیتی، یادآور نظریه توماس کارلایل است که معتقد بود انسان‌های بزرگ مسیر تاریخ را تغییر می دهند. بنابراین امام خمینی نمونه برجسته از شخصیت هایی بودند که توانستند تحولی در مسیر تاریخ ایجاد کنند. از همین روی، ایشان از گذشته، نه تنها مخالفتی با نوروز نداشتند، بلکه اهمیت آن برای ایشان به اندازه ای بوده است که در وصف آن اشعاری نیز سروده‌اند. ایشان، در بخشی از این اشعار، بر ویژگی های طبیعی و تغییر فصل و آمدن بهار طبیعت، تأکید کرده اند. برای نمونه در قصیده طولانی «بهاریه» آورده اند:
آمد بهار و بـوستان شد اشک فردوس بـرین گـلها شکفته در چمن، چون روی یار نازنین
گسترده باد جان فزا، فرش زمرد بی‌شمر افشانده ابرپرعطا بیرون حد، دُرّ ثمین
از ارغوان و یاسمن طرف چمن شد پرنیان وز اقحوان و نسترن سطح دمن دیبای چین
از لادن و میمون رسد، هـر لحظه بوی جان فزا وز سوری و نعمان وزد، هردم شمیم عنبرین
از سنبل و نرگس جهان، باشد به مانند جنان وز سوسن و نسرین زمین، چون روضه خلدبرین
از فر لاله بوستان گشته به ازباغ ارم وز فیض ژاله گلستان، رشک نگارستان چـین
از قـمری و کبک و هزار آید نوای ارغنون وز سیره و کوکو و سار، آواز چنگ راستین
تا باد نوروزی وزد، هرساله اندر بوستان تا ز ابر آذاری دمد ریحان و گل اندر زمین
بر دشمنان دولتت هر فصل باشد چـون خـزان برد و ستانت هر مهی بادا چو ماه فرودین
حضرت امام(ره) ضمن مبارک شمردن عید نوروز بر فقیر و غنی و پوشیدن جامه نو در این ایام، و رفتن به کوه و صحرا و باغ و بـستان را سـتوده است. امام خمینی، نو شدن بهار و سال جدید را لحظه ی مغتنمی برای نزدیک شدن هر چه بیشتر به خدا دانسته است و آن را در جامۀ شعر بیان کرده است:
باد نوروز وزیده است به کوه و صحرا جامه عید بپوشند، چه شاه و چه گدا
بلبل باغ جنان را نبود راه به دوست نازم آن مطرب مجلس که بود قبله نما
صوفی و عارف از ایـن بـادیه دور افـتادند جام می‌گیر ز مطرب، که روی سـوی صـفا
همه در عید به صحرا و گلستان بروند من سرمست زمیخانه کنم رو به خدا
عید نوروز مبارک به غنی و درویش یار دلدار! زبتخانه دری را بـگشا
گـر مرا ره بـه در پیر خرابات دهی به سروجان به سویش راه نـوردم نـه به پا
سالها در صف ارباب عمائم بودم تا به دلدار رسیدم، نکنم باز خطا
هنر امام در تلفیق تفکر عرفانی، معنوی با استفاده از واژه های عاشقانه در توصیف بهار و نوروز نیز یکی دیگر از نشانه های سیره نظری ایشان است:
بـهار شـد در مـیخانه باز باید کرد به سوی قبله عاشق نماز باید کـرد
نسیم قدس به عشاق باغ مژده دهد که دل ز هردو جهان بی‌نیاز باید کرد
کنون که دست‌به دامان سـرو مـی‌نرسد بـه بید عاشق مجنون، نیاز باید کرد
غمی که در دلم از عشق گـلعذاران اسـت دوا به جام می‌چاره ساز باید کرد
کنون که دست‌به دامان بوستان نرسد نظر به سرو قـدی سـرفراز بـاید کرد
موضوع دیگری که نشان از اهمیت نوروز در سیره نظری امام دارد، آمدن نام این روز در تألیفات فقهی ایشان است. بنابراین سوای توجهی امام به عید نوروز در دیوان اشعارش، در تحریر الوسیله، در مبحث «روزه های مستحبی مؤکد»، نوروز را یکی از روزه هایی برشمرده که گرفتن روزه در آن روز بسیار مورد تأکید بزرگان دینی بوده است.
نوروز 1358 در سیره عملی امام خمینی: امام خمینی در نخستین نوروز پس از انقلاب اسلامی، پیام نوروزی ندادند و پیام دادن از سال های بعد آغاز شد. ایشان در اواخر سال 1357 در دیدار با اعضای دولت موقت، نکاتی را پیرامون سال جدید که باید به آن توجه شود، بیان فرمودند و خط مشی دولت و ملت را برای نخستین سال حیات انقلاب اسلامی ترسیم نمودند.
با مداقه در بیانات امام خمینی، چند محور اصلی آن مشخص می شود: توجه به امور فرهنگی، توجه به اقشار فرودست همزمان با سال جدید و تهیه مایحتاج آنان، حفظ وحدت و... . امام سخنان خود را این گونه آغاز می کنند: «در این آستانه سال جدید باید تذکراتی به ملت بدهم و تذکراتی به دولت و دستگاه های دولتی». نخستین تذکر امام خمینی(ره) به دولت در عنایت به امور فرهنگی و پس از آن دو بار تاکید بر دقت در انتصابات داخلی است. چه آنجا که مشخصاً فرمودند «دولت در انتصاباتشان خیلی دقت بکند» و چه آنجا که با بیان اینکه «دولت باید نظارت تام داشته باشد»، افزودند: تمام وزارتخانه ها را درست، به طور صحیح، انتخاب اشخاص بکنند. ایشان درباره حفظ وحدت در سال جدید نیز می فرمایند: «اگر تفرقه ای بین ملت ما حاصل بشود، اگر دست‌های جنایتکاری بین ملت ما تفرقه بیندازد باید ملت باز خودش را مهیا کند برای اختناق‌ها و برای چپاولگری‌ها و برای عقب ماندگیها. رمز پیروزی ما وحدت کلمه و اتکا به خدا و اتکا به اسلام بود».
دغدغه امام (ره) چند روز مانده به تحویل سال 1358، نگرانی از وضعیت معیشت مردم و طبقات فرودست جامعه بود. تذکرات مکرر ایشان برای جلوگیری از گران فروشی و رعایت حق مردم نشان دهنده این مسئله نزد ایشان است. ایشان در این باره و تنظیم بازار و جلوگیری از احتکار و گران فروشی می فرمایند: «همین طور بازار ما باید یک بازار اسلامی باشد. از قراری که مکرر به من گفته‌اند، الان یک دسته ای سودجو در بازار هستند که این‌ها قیمت‌های بسیار گران روی اجناس گذاشته‌اند. این یک مطلب غیرانسانی است؛ یک مطلبی است که باید فکر کنند این‌هایی که می‌خواهند حالا سود ببرند، باید توجه داشته باشند که این ملت ، که اکثرشان عبارت از این طبقه پایینی است که نمی‌توانند خودشان را اداره کنند، این‌ها بودند که ما را رساندند به این پیروزی . احتکار در غذاها جایز نیست».