جایگاه تخصص پزشکی و بهداشت
در سیره نظری و عملی امام خمینی
محمد رجائی نژاد
1. اشاره
در این روزها که کشور با بیماری واگیر و فراگیر کرونا درگیر است و کارشناسان وابسته به روشنی آگاهی می‌دهند از هرگونه گردهمایی پرهیز کنید تا از گسترش آن جلوگیری شود؛ اما برخی به ظاهر متدینین به نام دین و مذهب، این گوشزدها را نادیده می‌گیرند. حتی به سفارش مراجع عظام نیز گوش نمی‌دهند و کار خود می‌کنند و زحمت دیگران می‌دهند.
سیرۀ عالمان آگاه و مراجع بزرگ نشان داده است که هیچ‌وقت در برابر علم و تخصص روز نایستاده، بلکه به آن احترام گذاشته و در زندگی شخصی خود عمل کرده‌اند. از آن میان امام خمینی بود که در این باره سرآمد روزگار بود. در اینجا به گوشه‌ای از سیرۀ آن بزرگ مرد تاریخ اشاره می‌کنم.
2. سیرۀ امام خمینی در عمل به نظر متخصصان پزشکی
امام خمینی در زندگی با مسلک تقدیرگرایی میانه‌ای نداشت. از دست روی دست گذاشتن و منتظر تقدیر الهی بودن بی‌زار بود. خواست خدا و دعا را همراه و همگام با کنش و احترام به تخصص و علم روز قبول داشت.
او نسخه و سفارش پزشکان و مدیران بهداشت و درمان را ناشایست نمی‌دانست و به آسانی می‌پذیرفت. خاطرات بسیاری از پزشکان و پرستاران و نزدیکان و یاران امام خمینی گفته و نوشته شده است که ایشان هیچ مقاومتی در برابر سفارش‌های پزشکان و متخصصین نمی‌کرد. حتی حاضر می‌شد در راستای بهبود و رعایت بهداشت و درمان برخی واجبات را به تأخیر انداخته و یا با کیفیتی ویژه‌ای انجام دهد. در این باره مستحبات را هم کنار می‌گذاشت. (کتاب طبیب دل‌ها، از صفحه 1 تا 700)
حضرت امام در دوران زندگی خود هرگز نظریه کارشناسان بهداشت و درمان را مقابله با دین و مذهب نمی‌دانست؛ بلکه رعایت آن را از جانب متدینین در راستای تقویت دین و مذهب می‌دانست. با همۀ بینش کامل فقهی و سیاسی، در کارهای تخصصی، به خواست و نظر متخصصین با دید اجتهادی می‌نگریست. مثلاً اگر پزشکان دستور خاصی و یا محدودیت کاری در مورد انجام کارهای روزمره می‌دادند، حضرت امام با تمام خضوع و تواضع آن‌را می‌پذیرفت. حتی در مورد واجبات و مستحباتی چون وضو و نماز و...
حتی فراتر به قضیۀ تخصص نگریسته و از مسئولان بهداشت و پزشکان معالج تکلیف روزانه را جویا می‌شد. در پاسخ پرسش حضرت امام، یکی از پزشکان به ایشان می‌گوید: آق شما خودتتان بهتر می‌دانید! حضرت امام می‌گوید:
شما در زمینۀ تخصصی نظرتان را بدهید؛ استنباط احکام شرعی را خودم انجام می‌دهم.
یا اینکه وقتی جمع پزشکان و مسئولان کشوری در مورد اجازۀ عمل جراحی از ایشان می‌پرسند، پاسخ می‌دهد:
هرگونه که خودتان صلاح می‌دانید عمل فرمایید و من نظر خاصی ندارم.
این رویه را نه تنها خودش داشت و رعایت می‌کرد، بلکه به دیگر نزدیکان و بستگان و دوستان نیز سفارش می‌کرد. چنانچه گفته‌اند ایشان به برادر بزرگشان آیت‌الله پسندیده علاقه خاصی داشت و برای سلامت ایشان اهمیت زیادی قائل بود. آقای پسندیده در امور مربوط به طهارت و نجاست دچار احتیاط بیش از حد (وسواس) بوده و طبعاً این امر با توجه به کهولت سن ایشان، و استحمام مکرر در آب سرد و یا گرم و موارد مشابه آن احتمال بروز بیماری را افزایش می‌داد، به همین دلیل امام خمینی طی نامه‌ای به برادر می‌نویسند:
«برادر بزرگوارم، قربانت شوم شما را به خدای متعال قسم می‌دهم به حرف‌های دکتر ترتیب اثر دهید. چرا موجب نگرانی همه میشوید؟ خداوند لازم نموده است که در مواقع احتمال ضرر، انسان از آنچه موجب است اجتناب کند، اگر چه ترک حج و صوم و صلاة باشد. شما میخواهید موافق حکم خدا عمل کنید، کاری نکنید که خداوند نعوذ باللَّه از شما ناراضی باشد. این احتیاطات شما بر خلاف شرع است و لازم است از آن اجتناب فرمایید.» (صحیفه امام، ج20، ص: 30)
3. اهتمام به حفظ سلامت به‌عنوان یک وظیفۀ شرعی
امام خمینی با اینکه در اعلا مرتبۀ عرفان نظری و عملی قرار داشتند و بریده از همۀ حوایج دنیوی و مادی بودند، اما هیچ‌گاه سلامت جسم را به‌عنوان قالب روح و روان به خطر نمی‌انداخت و همیشه در حرکات و سکنات خویش اعم از خوراک، پوشاک و ورزش و... نظر متخصصان را جویا می‌شد و عمل می‌کرد و این را همانند وظیفۀ شرعی می‌دانست.
دیدگاه امام خمینی در این زمینه آن‌قدر روشن بود که برای مثال هرگاه خانواده و نزدیکان ایشان می‌خواستند حضرت امام را از فعالیتی که ممکن بود زیان‌آور باشد، منع کنند؛ از پزشکان کمک می‌گرفتند و می‌گفتند اگر شما پزشکان متخصص انجام فلان کار را مغایر با سلامت ایشان تشخیص دهید، تبعیت خواهد کرد. حتی در اواخر عمرشان که از بهبود نیافتن خود مطلع بود، باز هم این حفظ سلامت بدن را ضروری می‌دانست و دستورات پزشکی را به‌طور کامل اجرا می‌کرد و می‌فرمود: هرچه پزشکان صلاح بدانند، عمل می‌کنم.
4. توصیه‌های امام خمینی در بهداشت و درمان
امام خمینی بارها در دیدار با متخصصین حوزۀ بهداشت و درمان بر اهمیت بحث پیشگیری از بروز بیماری‌های فراگیر تأکید بسیاری کرده‌اند و آن را مقدم بر درمان دانسته‌اند. در این راستا در قسمتی از سخنان خود در جمع وزیر بهداری و کارکنان این وزارتخانه می‌گویند:
«از امور لازم قضیه جلوگیری از بیماری است، آن اهمیتش بیشتر از خود معالجه است. شماها بتوانید کاری کنید که مرض کم بشود، طوری بشود در کشور که آب‌ها از آلودگی بیرون بیاید، غذاها آلوده نباشد، کاری بشود که مرض نیاید. نه ما منتظر باشیم که مرض بیاید بعد رفعش بکنیم و این یکی از امور مهمی است که باید به آن توجه کامل بشود.»
با همۀ مشکلات و کمبودهای دوران جنگ و تحریم‌های جهانی ده سال نخست انقلاب، امام خمینی بر ایجاد مراکز بهداشتی و درمانی روستایی، واکسیناسیون تمام کودکان از طریق خانه‌های بهداشت، توجه به بهداشت محیط و آب و فاضلاب و مبارزه با بیماری‌های واگیر و اپیدمی و... تأکید داشت و بر این باور بود که «بهداشت» یا «پیشگیری» زیربنای اصلی سلامت جوامع محسوب می‌شود و توجه به آن ارزشمند است. بر همین دیدگاه در دیدار جمعی از پزشکان، پرستاران و کادر درمانی بیمارستان‌های تهران بر وظیفه بزرگ آنها اشاره کرده و می‌گویند:
«پزشکان، پرستاران، کارمندهای بیمارستان وظیفه بزرگی دارند و آن، وظیفه بیمارداری، وظیفه پرستاری، وظیفه معالجه؛ که باید مثل پدری که فرزندش را معالجه میکند و مادری که اولادش را پرستاری میکند، شما مریض‌ها را مثل اولاد خودتان، مثل فرزندان خودتان بدانید و آنها را با مهر و محبت پذیرایی کنید و آنها را پرستاری کنید؛ همان‌طور که مادر پرستاری میکند از اولادش. اینهایی که مریض شدند به منزله اولاد شما هستند، به منزله برادرها و خواهرهای شما هستند. آنها باید پرستاری به طور صحیح بشوند؛ و در بیمارستان به‌طوری که اسلام بپسندد از آنها پرستاری بشود و به آنها رسیدگی بشود.»
در جای دیگری نیز می‌فرماید:
«پزشکها باید خیلی توجه بکنند به اینکه کارشان بسیار اهمیت دارد، سروکارتان با جان مردم است و اهمیت بسیار دارد و باید همه دقتهایی که دارید بکنید.»
5. نتیجه
این بود گوشه‌ای از سیرۀ نظری و عملی امام خمینی نسبت به بهداشت و درمان و مسائل پزشکی که کاملاً مطابقت داشت با عقل و شرع، تاآنجا که حفظ سلامت و رعایت امور بهداشتی را از ضروریات دانسته و اجتهاد و دیدگاه متخصصان این امور را بر نظر خود ارجحیت می‌داد.
منابع
ـ صحیفه امام
ـ طبیب دل‌ها
ـ پابه‌پای آفتای