چگونگی خروج شاه
در این باره عباس قـره‌باغی در خـاطرات خـود نوشته است: باتوجه به تصمیم شاه در جلسه شورای سلطنت، قرار بود او روز چهارشنبه 27 دی 1357 از کـشور خـارج شود؛ اما غروب روز دوشنبه 25 دی کـه خـبر رأی اعـتماد مجلس سنا بـه دولت بـختیار در روزنامه‌ها منتشر شد، طـولی نـکشید که سپهبد بدره‌ای تلفنی اطلاع داد: «اعلی‌حضرت به جای چهارشنبه، فردا، روز سه‌شنبه صبح حرکت خـواهند کـرد و مسافرت خصوصی و غیررسمی است.» قره‌باغی مـی‌افزاید؛ بـرای مسافرت غـیررسمی هـم روش خـاصی وجود داشت. معمولاً نـخست وزیر، رؤسای مجلسین، رئیس ستاد و تعدادی از مقامات علاوه بر وزیر دربار و رؤسای تشریفات، در فرودگاه حـاضر مـی‌شدند. اما شاه به فرماندهان نیروهای نـظامی، حـتی بـه فـرمانده نـیروی هوایی که بـه عـلت داشتن مسئولیت حفاظت هواپیمای اختصاصی و تشریفات پرواز، معمولا در مسافرت‌های خصوصی و داخلی هم حضور پیدا می‌کرد اجازه نـداده بـود بـه فرودگاه بیایند.
حدود ساعت 10 صبح مشایعت‌کنندگان در پاویـن سـلطنتی فـرودگاه مـهرآباد در انـتظار ورود شـاه و فرح بودند. هواپیمای اختصاصی شاهین (جت 727) نیز مقابل پاویون قرار داشت. دقایقی بعد شاه نیز بر حفظ انضباط در نیروهای مسلح تأکید کرد و به قره‌باغی گفت: «مواظب بـاشید که فرماندهان یک وقت دیوانگی نکنند و به فکر کودتا نیفتد.»
قره‌باغی صحنه خروج شاه را از کشور این‌گونه توصیف می‌کند: «اعلی‌حضرت بعد از خداحافظی از نخست وزیر، رؤسای مجلسین، چندنفر دیگر و من در حالی‌که خیلی متأثر بودند به طرف هواپیما حرکت کردند. در این‌موقع تـعدادی از افـسران و مأمورین مخصوص گارد شاهنشاهی و آشیانه سلطنتی در مسیر راه، اطراف اعلی‌حضرتین را گرفته و به نشانه خداحافظی دستهای اعلی‌حضرت و شهبانو را می‌بوسیدند. و یکی از آنها نزدیک پله هواپیما قرآن را در دست گرفته بود داخل هواپیما شده و در جـای نـگرانی در افق به هواپیما که در آسمان ایران از نظر دور می‌شد نگاه می‌کردم تا اینکه از نظر ناپدید شد. ساعت 10/1 بعداز ظهر روز سه‌شنبه 26 دی 1357 بود.»
ویلیام فوربیس در کتاب سقوط تخت طاووس در توصیف صـحنه خـروج شـاه از ایران می‌نویسد: «آهنگ سریع‌تر می‌شد. شاه فرزندان خود را به ایالات متحده فرستاده بود، و در شـانزدهم ژانـویه (26 دی 57) خود او و همسرش آخرین افراد خانواده پهلوی بودند که در ایران باقی‌مانده بودند.
در کتاب انقلاب ایران به روایت رادیو بی‌بی‌سی آمده اسـت تـا وقتی هواپیمای شاه، فرودگاه مهرآباد را ترک کرد، فقط اطرافیان و نزدیکان او از ماجرا اطلاع داشتند. مردم خبر رفـتن او را سـاعتی بعد، از اخبار رادیو تهران شنیدند:« ساعت 8/13 بعد ازظهر امروز شاهنشاه و شهبانو در مـیان بـدرقه آقای شاپور بختیار نخست وزیر، دکتر جـواد سـعید رئیـس، مجلس شـورای مـلی، دکتر علیقلی اردلان وزیر دربار، و گروهی از رجال و شخصیتهای مملکتی فرودگاه مهرآباد را ترک گـفتند.» و بـه مـقصد مـصر ترک حرکت کردند. رادیو ایران ساعت دو بعد ازظهر خبر عزیمت شاه را پخش کرد
واکنش مردم به خروج شاه
پس از انـتشار خبر خروج شاه از رادیو، مـردم سـراسر کشور بـا هـجوم بـه خیابانها به شادی و پایکوبی پرداختند. ایـن نـخستین تظاهرات شادمانه مردم در خیابانها طی روزهای انقلاب بود. رادیو بی‌بی‌سی از تهران گـزارش داد: «بـه محض اینکه خبر رفتن شاه در تـهران پخش شد، صحنه‌های وجـد و سـرور برپا گردید و هزاران نفر وارد خـیابانها شـدند و می‌خواندند و می‌رقصیدند و بوقهای اتومبیلهای خود را به صدا درمی‌آوردند و این‌صحنه‌ها در بسیاری از شهرها و قصبات دیـگر در سـراسر کشور منعکس گردید و سربازان بـه کـناری ایـستاده بودند و بعضی از آنـها در ابـراز وجد و سرور به مـردم مـی‌پیوستند.»
بختیار در شورای امنیت ملی به فرماندار نظامی تأکید کرده بود که سربازان و مأمورین نـظامی از دریـافت شاخه‌های گل از مردم خودداری نکنند و در مـقابل پیـش‌آمدهای ناگوار خـونسردی خـود را حـفظ نمایند. اما همین دسـتورات وضع را به جایی رساند که بعد از خروج ساه ار ایران، نه تنها پرسنل نظامی شاخه‌های گـل اهـدایی مردم را با میل و رغبت قبول کـردند، بـلکه آنـان را در آغـوش گـرفته روبوسی می‌کردند. مردم نیز از فـرط شـادمانی یـکدیگر را در آغوش می‌گرفتند و پایکوبی می‌کردند و عکس‌های امام خـمینی زیـنت بخش شیشه اتومبیلها بود.
واکنش رسانه‌های خارجی
بیشتر رسانه‌ها به انعکاس گسترده خـروج شاه از ایـران پرداختند. رادیو بی‌بی‌سی ساعت 15/15 اعلام کرد: «شاه ایران و همسرش فرح پهلوی بـامداد امـروز تـهران را به‌طور ناگهانی و مخفیانه ترک نمودند. وقتی که شاه از پله‌های هواپیمای جت مخصوص خود بالا مـی‌رفت آشـکارا گـریه می‌کرد و گفت بدان دلیل به تعطیلات می‌رود که خسته است و از پاسخ بـه ایـن‌پرسش که کی بازخواهد گشت خودداری نمود و اظهار داشت که این بستگی به وضع مزاجی او خواهد داشـت... شـاه پس از ورود به قاهره به استحراحتگاه زمستانی رئیس جمهور مصر در اسوان خواهد رفت.»
روزنـامه الاهـرام سفر شاه را به مصر چند روزه اعلام کـرد. سـخن‌گوی دولت مصر درباره علت دعوت مصر از شاه ایـران گـفت که مردم مصر از شاه به خاطر کمکهای مالی و تحویل نفت به آن کـشور و هـمچنین حمایت شاه از ابتکار صلح سـادات بـا اسرائیل سـپاسگذارند. نـخست وزیـر مصر هم گفت سفر شاه بـاعث شـرمندگی مصر نیست، زیرا وی هنوز شاه ایران است.
بـخش فارسی رادیـو مـسکو نـیز در ساعت30/18 از تهران گزارش داد: «امـروز شاه ایران کشور را که در آتش اغتشاشات و تظاهرات مردم علیه رژیم کنونی و مداخله امریکا می‌سوزد، تـرک گـفت.» همین رادیو در ساعت 20 نیز اعلام کـرد خـبرنگاران غـربی از عـزیمت شـاه که با شـتاب انـجام گردید، از منابع خصوصی مطلع شدند. خبر رسمی پس از آنکه هواپیمای حامل شاه از محدوده ایران خارج شد،مـنتشر گـردید.
خـبرگزاری آسوشیتدپرس نیز از مبدأ تهران گزارش داد که شـاه در پی لغـو غـیرمنتظره کـنفرانس مـطبوعاتی خـود که قرار بود در فرودگاه مهرآباد تشکیل دهد و طی آن علت مسافرت خود را به خارج تشریح کند، تهران را ترک گفته است. خبرگزاری فرانسه از اسوان گزارش داد که نظامیان مصری بـرای استقبال از شاه آمادگی کامل دارند.
دیگر نشریات خارجی نیز به تحلیل شرایط ایران پس از خروج شاه از کشور پرداختند. روزنامه تایمز مالی نوشت: «بعید به نظر می‌رسد که شاه بتواند به ایران بازگردد. شـاه در سـال 1953 به کمک ارتش و قدرتهای خارجی توانست باردیگر به قدرت برسد ولی امروز بحران ایران با آن زمان فرق‌دارد و جدتر است.» روزنامه اسکاتمن نیز همین موضوع را تکرار کرد:«خروج شاه از ایـران پایـان حکومت وی است.»
بخش فارسی رادیو کلن به نقل از مطبوعات آلمان گفت: «شاه هنگام ترک ایران اشک در چشمانش حلقه بسته بود؛ امری که البـته بـی‌مورد نیست، ولی هیچ‌کس نمی‌تواند قبول کـند کـه مردم ایران به خاطر وی یک قطره اشک ریخته باشند. به همین دلیل مسافرت شاه در عین‌حال به‌معنای سرنگون شدن اوست.» رادیو کلن این‌نکته را هم افـزود کـه مردم ایران از یک سـو از خـارج شدن شاه از ایران شادی می‌کنند و از سوی دیگر خود را آماده استقبال پرشور از آیت‌اللّه خمینی می‌سازند.
تحلیلهایی که ناظران داخلی و خارجی پس از رفتن شاه ارائه کردند، خواندنی است. پرویز راجی، آخرین سفیر شـاه در لنـدن، در کتاب خـدمت‌گزار تخت طاووس می‌نویسد: «...شاه در حالی که به تقلید از پدرش یک مشت خاک ایران را به نشانه علاقه‌اش به خـاک وطن به همراه خود داشت، شخصا هدایت هواپیما را به عهده گـرفت و از ایـران رفـت.» وی در ادامه با انتقاد از چگونگی خروج شاه از کشور می‌نویسد: «بعد که بیشتر راجع به مسئله خروج شاه فـکر کـردم، به نظرم رسید که نحوه عمل شاه به هنگام عزیمتش اصلا پسندیده نـبود و واقـعا جـز دامن زدن به وحشت و نگرانی من و امثال من ثمر دیگری نداشته است. چون اگر او قبل از خـروج اقدام به تشکیل کنفرانس مطبوعاتی می‌کرد، با زیرکی می‌توانست ضمن برپایی یک مـجلس غیررسمی و خودمانی، همراه بـا طـرح سئوالات پر سروصدا و مسئله برانگیز از سوی خبرنگاران ـ که شاید تنها می‌توانست اعصاب له‌شده‌اش را کمی بیشتر متشنج کند- سبب جلب توجه رسانه‌های جهانی به سوی خود شود.
واکنش امام خمینی
خبر خروج شاه از ایران به سرعت به سراسر جهان از جـمله نـوفل‌لوشاتو رسـید. باتوجه به اختلاف ساعت تهران و پاریس خبر خروج شاه حدود ساعت 12 بـه وقـت مـحلی در نوفل لوشاتو پخش شد. امام خمینی ابتدا پیامی در سه بند صادر کردند که بـلافاصله در اخـتیار تـمامی خبرگزاریهای خارجی قرار گرفت:
«الف: خروج شاه از ایران اولین مرحله پایان یافتن سلطه جنایت بار پنجاه ساله رژیم پهلوی میباشد، که به دنبال مبارزات قهرمانانه ملت ایران صورت گرفته است. من این پیروزی مرحلهای را به ملت تبریک میگویم و بیانیهای خطاب به ملت صادر خواهم کرد؛
ب: ما بزودی دولت موقت انتقالی را برای اجرای انتخابات مجلس مؤسسان و تصویب قانون اساسی جدید معرفی میکنیم؛
ج: بازگشت من به ایران در اولین فرصت مناسب انجام خواهد شد.» (صحیفه امام، ج5، ص: 481)
خبرنگاران خارجی نیز بـا اجـتماع دربـرابر ساختمان محل اقامت امام خمینی جویای نظر ایشان درباره خروج شاه شدند. ساعتی بعد تـرجمه انـگلیسی پیـام امام خمینی توسط صادق قطب‌زاده در اجتماع پانصدنفره خبرنگاران خارجی قرائت و بلافاصله بـه سـراسر جهان مخابره شد. اما خبرنگاران خارجی اصرار داشتند با امام خمینی مصاحبه کنند. به گفته حـاج سـیداحمد خمینی «روزی که شاه فرار کرد، تمام نمایندگان رسانه‌های گروهی دنیا در نوفل‌لوشاتو بـا حـضرت امام برنامه داشتند. شاید 150 شبکه تلویزیونی در سـراسر دنـیا بـه‌طور مستقیم این‌برنامه را پخش می‌کردند، زیرا یکی از بـزرگترین رویـدادهای تاریخ انقلاب به وقوع پیوست. همه می‌خواستند نظر امام را بدانند. ایشان چند دقـیقه صـحبت کردند. بعد از من سؤال کـردند ظـهر شده است؟ گفتم هـمین الآن ظـهر شـد. امام گفتند و السلام علیکم و رحمة اللّه. در آن لحـظه ایـشان، موضوع به آن اهمیت را به خاطر اقامه نماز اول وقت رها کردند. در شرایطی کـه رسـانه‌های بیگانه برای میلیونها بیننده خود در حـال ارسال خبر و مصاحبه امـام بـودند، امام اقامه نماز در اول وقت را بـر ادامـه مصاحبه ترجیح دادند.» امام خمینی پس از نماز در جمع خبرنگاران خارجی حاضر شدند و به سـؤالات آنـان پاسخ دادند .ولین خبرنگار از ایـشان پرسـید:«اولیـن قدم سیاسی حـضرت آیـت اللّه بعد از خروج شاه چیست؟» امـام خـمینی در پاسخ فرمودند: «خروج شاه اولین مرحله پیروزی ملت ماست، و ما مشکلات زیادی در پیش داریـم؛ و مـلت ما باید بداند که مجرد رفـتن شـاه، پیروزی نـیست بـلکه طـلیعه پیروزی است. و البته ایـن طلیعه را من به ملت ایران تبریک عرض می‌کنم. و باید توجه داشته باشند که همان‌طوری کـه طـلیعه پیروزی است، طلیعه خلع سلاح اجـانب اسـت، و ایـن‌تبریک، بـیشتر از تـبریک رفتن شاه اسـت. و مـا الآن مسائل بسیارمشکل در پیش داریم و وارث (به تصویر صفحه مراجعه شود) یک مملکت ازهم‌پاشیده‌ای هستیم کـه ایـن خرابیها در ظـرف پنجاه سال سلطنت پهلوی و بیشتر از سی‌سال سـلطنت مـحمد رضـا خـان بـه وجـود آمده است که ما باید برای ترمیم آن با همت جمیع طبقات قیام کنیم. اولین قدمی که ما باید برداریم ترمیم این‌خرابیهایی است که به وسیله او که از عـمال خارجی بود حاصل شده است؛ و این میسّر نیست الاّ کمک کردن جمیع طبقات.من از جمیع طبقات ملت با کمال تواضع تقاضا دارم که در این مشروع اسلامی و در این مشروع ملی همه باهم کـمک کـنند،همه دست به دست هم بدهند، اختلافات حزبی و مسلکی را کنار بگذارند، اختلافات قدیمی و جدید را کنار بگذارند، اختلافاتی که مربوط به احزاب است کنار بگذارند و همه باهم-با صدای واحـد، بـا ید واحد-قیام کنند؛ قیام به امر مهمی که نجات دادن کشور است، نجات دادن این کشتی متزلزل است.»
امام خمینی در ادامه از مردم خواستند کـنترل شـهرها و دهات را به دست بگیرند. ایـشان هـمچنین ضمن هشدار به افراد فرصت‌طلب از آنها خواستند به آغوش ملت بازگردند.
واکنش یاران همراه امام خمینی
حجت الاسلام هادی غفاری که در نوفل‌لوشاتو حضور داشت درباره شادی یاران امام خمینی از روز فرار شاه در گفت‌وگو با واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبـیات انقلاب اسلامی می‌گوید: «روز فرار شاه دیدیم نوفل‌لوشاتو دوباره غرق گل و شادی شد. ما نیز فریاد شعف سر دادیم. این یکی از پیروزیهای بزرگ آن‌دوران به شمار می‌رفت. حتی بچه‌های توی حیاط، حـالت رقـص به خود گرفته بودند و فریاد می‌زدند: «شاه فرار کرد»! روزنامه‌های خارجی فرار او را تیتر کرده بودند و بعد مطرح می‌کردند که آیا 28 مرداد تکرار خواهد شد؟ بچه‌ها وقتی به هم می‌رسیدند، تبریک می‌گفتند. یـکی از بـچه‌ها، دیگری را روی کولش سوار کرده بود و توی حیاط بلند فریاد می‌زد: «شاه فرار کرد. شاه ایران مرد.» حجت الاسلام هادی غفاری می‌افزاید؛ در این‌بین یکی از خبرنگاران خارجی از امام خمینی پرسید نـظر شـما در مورد رفتن شاه چیست؟ و امام فرمودند: « شاه نرفت، مردم شاه را بیرون کردند.»
یکی از حاضرین در نوفل‌لوشاتو نیز در خاطرات خود از رفتار امام‌خمینی پس از اعلام خبر خروج شاه از ایران می‌گوید:«ب رای خبرنگارها و افراد خـارجی عـجیب بـود که امام کسی را که مـی‌خواستند از ایـران بـیرون کنند رفته، امام هیجان ندارند و طبق قرار معمولی می‌آیند، اما به دلیل ازدیاد خبرنگارها یک ساعت بعد آمدند. محل صحبت آقـا، سـراشیبی بـود، یک صندلی گذاشتیم تا امام مصاحبه کنند. مـن تـصور می‌کردم که امام هیجانی می‌شوند. خودم را نزدیک ایشان نگه می‌داشتم اما دیدم هیچ هیجانی نشدند.قاعدتا ما آنجا دسـتگاه صـوتی مـرتبی هم نداشتیم؛ به وسیله یک میکروفون که جلو امام گـرفتم امام صحبت کردند. این اولین سخن‌رانی امام بعد از رفتن شاه بود که خطمشی را معلوم کردند و گفتند این اولیـن قـدمی اسـت که برداشته شده و من آن‌قدر نزدیک بودم که اگر امام هـیجانی‌می‌شدند مـن متوجه می‌شدم. ما نکته طریف اینجاست که امام هیجانی نشدند. نماز خواندند، سخن‌رانی هم کردند و هـیچ تـغییری در تـن صدایشان نبود.»